سرنوشت شوم پادشاهی حماسه ساز
به گزارش برتریها این سرنوشت شوم نادرشاه افشار است كه با كوركردنِ ولیعهدش و آن گونه كشته شدنش به دست سردارانش، رقم می خورد؛ اما شخصیت و سرگذشت نادرشاه، همه به همین خونریزی ها و سنگدلی ها محدود نیست. نباید از یاد ببریم كه به مدد همت و استواری او بود كه ایرانِ عزیز درآن موقع حساسِ تاریخِ خود حفظ شد و زیر نامِ بیگانگان درنیامد.
آنچه در سطرهای ذیل می خوانید، گزارش کشیش لوییز بازن است از قتل سرداری که بیراه نیست اگر بگوییم همه عمر خود را بر روی زین اسب و طی نبردهای تاریخی و تاریخ ساز گذرانید. بازن پزشک ویژه نادرشاه بود و به گواه آنچه در نامه ای برای کشیش پدر روژه نوشته، در شب قتلِ نادرشاه، چادرش کنار چادر نادر بوده است. نادرشاه که قبل از سلطنت به «طهماسب قلی خان» معروف بود، برای سرکوب شورش کردهای خبوشان لشکرکشی کرده بود و در محلی به نام فتح آباد خبوشان شب را در چادر خویش می گذرانَد. او که مدتی می شد که نسبت به سردارانِ ایرانی سپاهش و هم نگاهبانانِ خود بدبین شده بود، با سرانِ افغانیِ سپاه خود به طرز محرمانه قرار می گذارد که فردا صبح، سران قزلباش و سردارانِ ایرانی سپاه را دستگیر کنند. این قرارِ محرمانه اما به بیرون درز می کند و مظنونان که از شدتِ عمل نادر آگاه بودند، تصمیم می گیرند، در شب یکشنبه یازدهم جمادی الثانی ۱۱۶۰ (برابر با سی ام خرداد ماه ۱۱۲۶) قبل از آنکه سرِ خود را به تیغ نادری بسپارند، سر نادرشاه را طعمه شمشیر خویش سازند. از اینجا به بعدِ ماجرا را از قلمِ کشیش بازن بخوانیم:
«مهاجمان به پای خیمه گاه نادر رسیدند و تمام موانع را کنار زدند تا به خوابگاه راه یافتند. شاهِ نگون بخت خوابیده بود، ولی از سر و صدا بیدار شد و با صدای دهشتناکی بانگ زد: کیست؟ شمشیر من کو؟ توپوزِ [۱] مرا بیاورید. مهاجمان از شنیدن این صدا از ترس وحشت زده بِلااراده عقب عقب رفتند، اما هنوز از خیمه خارج نشده بودند که سر و کله محمدقلی خان و صلاح خان هویدا شد: با ما به درون چادر بیایید.
طهماسب قلی خان هنوز نیمه عریان بود که محمدقلی خان جلو دوید با شمشیر ضربتی حواله شاه کرد؛ نادر سرنگون شد و از پای درآمد. دو سه نفرِ دیگر هم شمشیرهایشان را در بدن او فروبردند. شاه بدبخت که در خون خود می غلتید، تلاش کرد که برخیزد ولی قدرت برخاستن و رمق حرکت نداشت، فریاد زد: چرا مرا کشتید؟ مرا نکشید، هرچه دارم از آن شما.
نادر در این سخن بود که صلاح خان شمشیرش را بر گردن او نواخت؛ سر وی را از بدن جدا کرد و به دست سربازی داد که آنرا نزد علی قلی خان [۲] که در آن موقع در هرات به سر می برد، ببرد». [۳]
شاعری این بیت ها را در واقعه قتل نادرشاه سروده که با آنچه وی نیت داشته و آنچه بر سر آن گیتی گشا رفته است، تناسبی تمام دارد:
«سرِ شب سَرِ قتل و تاراج داشت /// سحرگه نَه تن سر، نَه سر تاج داشت
به یک گردش چرخ نیلوفری /// نه نادر به جا ماند و نه نادری». [۴]
چرا این عاقبتِ تلخ؟
بدین طرز، داستانِ زندگی سرداری که همه عمر جنگید و به این سو و آن سو تاخت و ایران را از چند پاره شدن به دست افغان و روس و عثمانی نجات داد، به تلخی به سرآمد. درباره اینکه چرا نادرشاه باوجود آن همه رشادت و ازجان گذشتگی که در راه حفظ ایران از خود نشان داد، به چنین سرنوشت شومی مبتلا شد، مورخان و صاحب نظرانِ تاریخ ایران دلایلی را برشمرده اند. ازجمله این علل می توان به تغییر خُلق و خوی نادر در سال های پایانی عمر و حرصِ روزافزونش به جمع آوری مال و ثروت اشاره نمود. همین عطش سیری ناپذیرِ او به جمع آوری زر که با وضع مالیات های سنگین و به زور و تعدی گرفتن مالِ مردم جریان داشت، نَفَسِ نُفوسِ ایران را بند آورده بود.
همچنین کوشش برای تغییر مذهب رسمی در ایران و هم محو کردن نام و اثر حکومت صفویه را هم به نادر نسبت داده اند و همین دو را هم جزو دیگر علل محبوب نبودنِ نادرشاه نزد مردمِ ایران دانسته اند. [۵]
در کنار این ها، بی رحمیِ نادرشاه که می توانست برآمده از قساوتِ قلب او براثر کشتارهای گوناگون در جنگ های مختلف بوده باشد هم گویی خونِ آدمی به زمین ریختن را در نظر او عادی کرده بوده است. در روایت کشیش لوییز بازن حکایتی آمده است که خود مصداقی است از برای این بی رحمی. داستان از این مقرر است که یکی از قالیچه های کاخ نادرشاه گم می شود و سه سال بعد، نادر آنرا باردیگر در کاخ خود می بیند. به زورِ کتک از زبان نگهبان کاخ سبب را بیرون می کشند. می گوید که نگهبانِ پیشین این قالیچه را دزدیده بوده و باردیگر آنرا فروخته و در این معامله چهار تن یهودی، دو نفر هندی و دو نفر ارمنی هم دست داشته اند. با این اطلاعات، به فرمان نادر هر «هشت نفر شناسایی و دستگیر شدند. بعد از بازجویی یک چشم آنان از کاسه بیرون [آمد] و هشت نفر، یک چشمی شدند. سپس همه را به زنجیر محکمی بستند. روز بعد به به فرمان نادر آتش فراوانی افروختند و آن هشت نفر همان گونه که به هم گره زده شده بودند، به آتش افکنده شدند». [۶]
همچنین آشوب هایی که در گوشه و کنارِ سرزمین پهناورِ ایران روی می داد و هم بدبینی شدید نادرشاه نسبت به اطرافیان خود که البته با نشانه هایی هم همراه بود، از دیگر عوامل بی رحمی و سخت دلی نادرشاه می تواند بوده باشد. افزون بر همه اینها، گرفتار شدنِ نادرشاه به بیماری استقسا هم بدون شک بر خراب تر شدنِ وضع روحی او اثرگذار بوده است.
اما یکی دیگر از اتفاق هایی که شاید بیشتر از همه شخصیتِ سردار ایران زمین را به فروپاشی کشاند، این بود که نادر فرزند خویش را کور کرد و بعد هم از این کار به شدت پشیمان شد؛ پشیمان شدنی تا مرز جنون.
کورکردن رضاقلی میرزا و تبعاتِ شوم آن
اشاره شد که یکی از دلایلی که اهل تاریخ برای تغییر رفتار نادرشاه و بروزِ جنون آمیز خشونت و بی رحمیِ سال های آخریِ حکومت او برمی شمرند، پشیمانی وی از کورکردنِ ولیعهد خویش، رضاقلی میرزا، است. نادرشاه بنابه نشانه هایی که او را نسبت به فرزند ارشد خویش بدگمان ساخته بود، در سال ۱۱۵۴ هجری دستور داد که دیدگان ولیعهد را از حدقه درآورند. ازجمله اتفاق هایی که نادر را نسبت به پسرش بدبین کرده بود، یکی بازمی گشت به سوءقصدی که در ۲۸ صفر سال ۱۱۵۴ نسبت به نادرشاه شده بود و وی این را از چشم فرزند ارشد خویش می دید.
ماجرا از این قرار بود که وقتی نادرشاه «به اتفاق اهل حرم و قرق چی های خود از جاده باریکی که در مناطق جنگلی سوادکوه بود، به سمت گردنه گدوک حرکت می کرد، ... شخصی که خویش را درحدود بیست قدمی شاه در پشت درختی پنهان ساخته بود، تیری به سمت او شلیک کرد. گلوله بعد از آنکه دست نادر را خراش داد و شست او را زخمی کرد، در گردن اسبش فرورفت و نادر با حیله ای جنگی، در وقتِ سقوط اسب به روی زمین، خویش را به مردن زد. مرتکب به تصور اینکه کار شاه را به انجام رسانیده، از خالی کردن گلوله دوم خودداری کرد و چون به فاصله کمی رضاقلی و نگهبانان شاهی فرارسیدند و سر در عقبِ تیراندازی که شناخته نشد، نهادند، نادر از گزند خلاصی یافت». [۷]
دیگر چیزی که بدبینیِ پادشاه ایران را نسبت به ولیعهد خویش برانگیخته بود، این بود که آن گاه که نادرشاه در هند کشورگشایی می کرد و رضاقلی میرزا در ایران نایب السلطنه‌ی او بود، ولیعهدِ جوان مبادرت به ضرب سکّه به نام خود کرده بود. روی سکه های وی این بیت درج شده بود:
«شکر لله که من رضاقلی ام /// بچه‌ی نادر و سگ علی ام». [۸]
افزون براین، در ذی الحجه سال ۱۱۵۱ که نادرشاه در هند به سر می برد، این شایعه بر سر زبان ها افتاد که او کشته شده است. وقتی این خبر به ایران و به گوش رضاقلی میرزا رسید، وی از ترس اینکه مبادا مردم ضد او بشورند و شاه طهماسب دوم صفوی را که در سبزوار در تبعید به سر می برد، به جای او برتخت بنشانند، شاه طهماسب دوم و فرزندانش، عباس میرزا و سلیمان میرزا، را کشت. این اقدامِ رضاقلی میرزا، البته ناراحتیِ فراوان نادرشاه را درپی داشت، به شکلی که شاه در این زمینه گفته بود که «به جهت قتل شاه طهماسب، از رضاقلی رنجیده خاطر گردیده ام و بدین سبب از ایالت ایران او را عزل گردانیدم». [۹]
در کنار این ها، سعایت و بدگویی بدخواهان در نزد پادشاه و خامیِ ولیعهد که بعضی از کارگزاران نادری را تغییر داده بود و به جای آنان افراد دیگری را منصوب کرده بود، هم از دیگر محرّک های بدگمانی نادرشاه نسبت به فرزند خویش بود. به هر روی، این عوامل در کنار هم، کار را به جایی رساند که با دستورِ واجب الاطاعه شاهنشاهِ ایران، چشمان جهان بینِ رضاقلی میرزا کور شد. اما نادرشاه با کورکردنِ فرزند نه تنها آرام نگرفت، که گرفتار نوعی فروپاشی روحی و عذابِ وجدانِ شدید شده بود. «شدت تأثّر وی به حدّی بود که تا دو روز از اندرون پا به بیرون نگذاشت و بعد از آن هم که بر تخت جلوس کرد، خیلی از سرکردگان و بزرگانی را که در وقت اجرای حکم [کور کردن رضاقلی میرزا] در کنارش بودند، احضار نمود و به بهانه اینکه هیچ کدام از آنان تقاضا نکرده بودند به جای رضاقلی میرزا هلاک شوند، شکنجه و هلاک کرد». [۱۰]
چندی بعد هم وقتی نادرشاهِ پشیمان به دیدار پسرِ نابیناشده خویش می رود، از دیدنِ فرزند بسیار بی تابانه می گرید. رضاقلی میرزا اما پدر را می گوید که «اگر چشم مرا کندی و از حدقه بیرون آوردی، اما غافل مباش که چشم خویش را کنده و روزگار خویش را تباه ساخته ای». [۱۱]
به هر روی این سرنوشت شوم نادرشاه افشار است که با کورکردنِ ولیعهد و آن گونه کشته شدنِ خویش در آن شبِ مورد اشاره، رقم می خورد. اما شخصیت و سرگذشت نادرشاه، همه به همین خونریزی ها و سنگدلی ها محدود نیست. نباید از یاد ببریم که به مدد همت و استواری او بود که ایرانِ عزیز در آن موقع حساسِ تاریخِ خود حفظ شد و زیر نامِ بیگانگان درنیامد. در آن روزگار پرآشوب که شاهِ صفوی تاج و تخت را به افغان ها تقدیم کرد و عثمانی و روس هر یک برای بخش هایی از خاک ایران دندان تیز کرده بودند، این نادرشاه بود که مردانه پای کار حفظ ایران ایستاد و به جهت نبوغش در زمینه جنگاوری و هم سیاست ورزی، ایران را از بلاهایی بزرگ نجات داد.
آنچه در ادامه آمده است، شرح بخشی از وقایع آن روزِ ایران است که به اشغال اصفهان به دست افغان ها، محاصره دردناکِ آن و نجاتِ آن شهر به دست طهماسب قلی خان یا همان نادرشاه می پردازد.
وقتی محمود افغان به پایتخت دولت صفوی حمله کرد
جمادی الاول سال ۱۱۳۴ است و شماری افغان که تعدادشان را از هشت هزار و دَه هزار و بیست و پنج هزار تا چهل هزار گفته اند، [۱۲] به سرکردگیِ محمودِ افغان، پسر میر ویس افغان، به دو فرسنگی اصفهان می رسند. ظلمِ دست نشاندگانِ دولت صفوی، آنان را از قندهار راهی مرکز ایران کرده بود. افغان ها که پیشتر به کرمان حمله کرده بودند، این دفعه ابتدا می خواستند یزد را تصرف کنند، اما با ناامید شدن از این کار، به سمت اصفهانِ نصف جهان آمدند تا کار را یک سره کنند و پایتخت دولت صفوی را به دست آورند.
در آن هنگام، پادشاهِ ایران شاه سلطان حسین بود، پسر بزرگ ترِ شاه سلیمان صفوی؛ هم او که پدرش در ایام آخرِ عمر خویش به ارکانِ حکومتی گفته بود «اگر آرامی را خواهید، پسر بزرگِ من، سلطان حسین میرزا، را به پادشاهی قبول کنید و اگر افتخار مُلک و ملت را طالبید، پسر کوچک من، مرتضی میرزا، [۱۳] را بر تخت سلطنت نشانید؛ و آنچه را شنیدید، پس از آزمایش و امتحان به شما گفتم». [۱۴] و سرانِ مملکت، سلطان حسین را برگزیدند. این سلطان حسین وقتی افغانان به دو فرسنگی اصفهان رسیدند، نماینده ای نزد محمود فرستاد و از او خواست پانزده هزارتومان بگیرد و به قندهار بازگردد؛ و محمود که آیه را خوانده بود، بر تسخیر اصفهان مصمم تر شد.
در دربارِ صفوی اما سرانجام تصمیم بر این می شود که لشکرِ سلطانی در مقابل افغانان صف آرایی کند. آن چنان که گاردانِ فرانسوی که به امر لویی چهاردهم به درباره شاه سلطان حسین صفوی آمده بود و در اصفهان حضور داشت، در نامه خویش به وزارت خارجه فرانسه نوشته است، چهل و پنج تا پنجاه هزار مرد [۱۵] در چارچوب لشکر صفوی از شهر بیرون می آیند و در مقابل افغان ها می ایستند. سپاه ایران به توپ مجهز بوده و افغان ها فقط تعدادی زنبورک داشته اند که آنها را بر پشت اشتران بسته بودند. با آغاز نبرد، سپاهِ مغرور ایران، در مقابل افغان ها که به شدت مقاومت می کردند، منهزم می شود و تعدادی کشته می شوند و چندین برابرِ کشتگان هم فرار می کنند. یکی از سرداران ایران به نامِ «علی مردان خان که آثاری چند از خیانت او نسبت به شاه ظاهر شده بود، با دویست لُر عازم ولایت خود شد و قوللر آقاسی و توپچی باشی با عده ای از گرجیانِ رشید به خاکِ هلاک افتادند و اعتمادالدوله با بیست و پنج هزار نفر سپاهیان خود به جای آنکه به یاری منهزمین قیام نماید، پشت به دشمن کرده، فراریان بعضی به نواحی اطراف گریختند و بعضی دیگر به شهر آمدند.... بار و بُنه اعتمادالدوله و چند تن دیگر از امرا با مقدار کثیری مهمات جنگی و هشت عراده توپ که اصلاً تیری خالی نکرده بودند، به دست افغانان افتاد». [۱۶] افغان ها هر روز به بخش های مختلفِ شهر حمله می کردند و در همان اولِ کار، ارامنه جلفا بی آنکه هیچ مقاومتی نشان دهند، به اطاعت لشکرِ محمود افغان درآمدند و از آن پس زد و خوردها در بخش ها و ورودی های گوناگون شهر ادامه یافت.
روزها می گذرد و محاصره شهر، مانع از رسیدنِ آذوقه و خورد و خوراک به درون پایتخت می شود. شاه سلطان حسین که گوش به زبانِ عده ای خائن و منفعت طلب دارد، بعد از آنکه به هرزه گویی های همین جماعت، پسر ارشد خویش سلطان محمودمیرزا را که آماده نبرد با افغان ها بود، به حرمسرا بازمی گرداند، پسرِ دیگر خود، یعنی صفی میرزا را جانشین او می کند. اما طولی نمی کشد که در آن اوضاعِ بحرانی، با صفی میرزا هم همین معامله می شود و او را هم در حرمسرا موقوف می کنند. این دفعه شاه، پسر هجده ساله خود، طهماسب میرزا (همان شاه طهماسبِ دوم بعدی) را که تا قبل از آن، پیوسته در حرمسرا بود، برمی گزیند تا شبانه به قزوین رود و سپاهی فراهم آورد برای نجات پایتخت. طهماسب میرزا به قزوین می رود، اما در آنجا کاری از پیش نمی برد و به لهو و لعب مشغول می شود و به اصفهان نمی آید [۱۷] تا اینکه پایتخت به دست محمود افغان می افتد.
فجایع قحطی اصفهان
در ایام سختِ محاصره که هر روز افغان ها به گوشه و محله ای از شهر اصفهان حمله می آوردند، جماعتی از مردم و نیروهای قزلباش در برابرِ آنان ایستادگی می کردند و خون ها در راه دفاع از پایتخت به زمین می ریخت؛ اما این، همه‌ی مصیبت نبود. با تصرف دروازه طوقچی به دست افغان ها، دیگر ورود خوراک و خواربار به شهر، قطع شد [۱۸] و از آن پس با شدّت گرفتنِ محاصره و کمیِ مواد غذایی، مصیبت قحطی هم دامان شهر و شاه و مردمش را گرفت.
عبدالرزاق دُنبلی که سفرنامه کروسینسکیِ لهستانی را ترجمه کرده، در این اثر گزارشِ این سیاح و کشیش اروپایی را از قحطیِ اصفهان آورده است:
«بعد از سه ماه محاصره در شهر اصفهان، در بازار و چهارسوق، نان و گوشت و اقسامِ مأکولات قدری یافت می شد؛ پس از آن، گوشت خر و شتر فروخته می شد و قیمتِ بارگیری [۱۹] در اصفهان به دوازده تومان رسید. پس از چند روز بیست و پنج تومان می خریدند و آن قدر طول نکشید که حماری را به پنجاه تومان می خریدند. پس از آن، آن هم پیدا نشد، بنای خوردنِ سگ و گربه نهادند. سیاح [۲۰] گوید که روزی از خانه ایلچیِ [۲۱] فرانسه بیرون آمدم و به خانه بالیوزِ انگلیس [۲۲] می رفتم. در پیشِ سرای او زنی را دیدم که گربه را گرفته بود، می خواست ذبح کند و گربه به او آویخته، دست او را زخم کرده بود. فریادی کشید؛ من به زن اعانت کردم، گربه را ذبح کرد.
اهالی اصفهان را عادت نبود که آذوقه سالیانه در خانه خود جمع نمایند و همه از بازار نان و گوشت می خریدند و فکر محاصره به خاطر نمی آوردند..... آخر کار به جایی رسید که پوست درختان را به وزن و قیمتِ دارچینی می فروختند و در هاون کرده، می کوفتند. چهار وَقبه [۲۳] از آن ده تومان قیمت داشت و پوستِ کفش کهنه و چاروق کهنه، جمع کرده، می جوشانیدند و آب آنرا می خوردند. مردم در کوه ها و گذرها افتاده، جان شیرین می دادند.... شهر اصفهان از کثرت، دریای بی انتها بود از قزلباش که از جنگ کشته شده بودند. بیست هزار نفر تخمین کردند؛ و هلاک شدگان از قحطی از حساب و شمار بیرون بود، بعضی تدقیق و تخمین کرده، صدهزار نفر گفتند؛ والله اعلم». [۲۴]
ایرانِ از همه سو در خطر
به هر ترتیب، با به نهایت رسیدنِ شدت قحطی و فجایعِ ناشی از آن در اصفهان، شاه سلطان حسین و ارکانِ دولتش که از آمدنِ طهماسب میرزا هم به کلّی ناامید شده بودند، چاره‌ی آن بی چارگی را در تسلیمِ شاه می بینند. بنابراین، شاه سلطان حسینِ بی اختیار «لباس فاخر خویش را بیرون آورده، لباس یأس و ماتم پوشید و اندرون حرم می گردید و خادم و ندیم و متعلقات آنها با یکدیگر می گریستند و یکدیگر را وداع می کردند؛ و از سرای بیرون آمده، در میدان و اسواق [۲۵] خَلق را می دیدند که از قحط هلاک شده اند و بر روی هم افتاده، [شاه] رحم و شفقتش به هیجان آمد، مثل ابر بهاری از دیده اشک می ریخت و به آوازِ بلند می گریست... و [می گفت] قضای ازل به جهت فعلِ ناشایسته‌ی ما تخت ایران را بر ما لایق ندیده، سزای ما را داده و ما را تقدیرِ خدا به غیر، بنده کرده. چون اراده حق تعالی به این تعلق گرفت، برویم و جملگی به شاهِ جدید سر فرود آوریم و بنده شویم. در شهر می گردید و به صوت بلند می اظهار داشت:
الوداع ای تخت شاهی، الوداع /// الوداع ای مُلکِ ایران، الوداع». [۲۶]
تصویر منسوب به شاه سلطان حسین صفوی
بدین ترتیب شاه سلطان حسین و امنای دولتش به فرح آباد، محلی که محمود افغان در آنجا اردو زده بود، می روند و شاه با دستِ خویش تاج سلطنت از سر خود برمی دارد و آنرا بر سر محمود افغان می گذارد؛ و بعد از این محمودِ افغان، به صورت رسمی در تختگاه اصفهان به تختِ شاهی می نشیند.
اشغال پایتختِ دولت ایران به دست محمود افغان، اما تنها یکی از اشکالات ایران بود؛ در نواحی غربیِ ایران، دولتِ عثمانی که سال ها حکومتِ شیعی صفوی را خاری در چشم خود می دید، باتوجه به اتفاقات درونِ ایران، فرصت را مهیا دیده بود که بخش هایی از خاکِ ایران را به تصرف خویش درآورد. بعد از آنکه محمود افغان گرفتار جنون شد و تختِ شاهی را به پسرعموی خویش، اشرف افغان، بخشید، در سال چهارم حکومت اشرف، «مجدداً احمدپاشا [۲۷] بنای جنگ گذاشته، فی درخلال رومیه [۲۸] و افغان چنین قرار یافت که ولایتِ خوزستان و لرستان و فیلی تا کزّاز و زنجان و سلطانیه و خلخال و اردبیل با رومی؛ و ولایت سمت شرقیِ عراق و دارالمرز به افاغنه متعلّق و مقرر باشد». [۲۹]
از دیگر سو، دولت روسیه هم از آشفتگیِ اوضاع داخلی ایران بهره برده بود و بخش هایی از نواحی ایران در سواحل دریای خزر را اشغال کرده بود. افزون بر این ها، آشوب های داخلی هم قسمتی دیگر از مصیبت های وطن بود. ملک محمود سیستانی در خراسان. علم طغیان برداشته بود و افغان های ابدالی هم هرات را در اختیار گرفته بودند و به قاینات و مشهد هم دستبرد می زدند.
ظهور نادر، زنده شدنِ ایران
در چنین اوضاعِ خطرناکی، شاه طهماسبِ ثانی هم که از اصفهان و پس از قزوین هم آواره شده بود و بعد از قتلِ پدرش به دستِ افغان ها، خویش را یک سره بی یار و یاور می دید، در برابرِ این همه خطر، کاری از پیش نمی برد؛ تا اینکه سردارِ رشیدی از طایفه افشار که در عهد شاه اسماعیل صفوی به ابیورد خراسان کوچانده شده بودند، با همراهانِ خود به شاه طهماسبِ ثانی پیوست؛ و آن سردار، کسی نبود جز «نادر» که پیشتر به «نَدَر قلی» معروف بود و بعد از خدماتِ شایان به شاه طهماسبِ ثانی، به «طهماسب قلی خان» [۳۰] نامی شد و سالاری سپاه وی را بر عهده گرفت.
طهماسب قلی خان که افزون بر رشادت و جنگاوری، از تدبیر و هوشِ سیاسی بسیار خوبی هم بهره مند بود، در سال ۱۱۳۹ هجری ملک محمود سیستانی را شکست داد و مشهد را تصرف کرد. [۳۱] بعد از آن هم در سال ۱۱۴۱ موفق شد اللهیارخان، سردسته افغان های ابدالی، را که هرات را در تصرف گرفته بودند، شکست دهد. در همین حال اشرف افغان که می خواست به مقابله با نادر بپردازد، در ربیع الاول ۱۱۴۲، در مهماندوستِ دامغان با سپاه طهماسب قلی خان مواجه گردید و در همین نبرد شکست خورد و به سمت اصفهان گریخت. چندی بعد در ربیع الثانی همین سال، باردیگر طهماسب قلی خان در مورچه خورتِ اصفهان با اشرف و سپاهش جنگید و او را شکست داد. اشرف و افغان ها به سمت فارس گریختند و نادر به اصفهان درآمد و شاه طهماسبِ ثانی هم که «در این هنگام در تهران به سر می برد، سریعاً خویش را به پایتختِ آبا و اجدادی رسانید و به دیدارِ مادر پیر خود نائل آمد که مدت هفت سال با لباس مبدّل کنیزی می کرد». [۳۲]
پس از آن هم طهماسب قلی خان باردیگر به دنبال اشرف روانه شد تا این دفعه در زرقان فارس بار دیگر او را شکست داد. افغان ها پراکنده شدند و اشرف هم چندی بعد در بلوچستان به قتل رسید و سرش را همراه با الماس گرانبهایی که به بازو داشت، به اصفهان، نزد شاه طهماسب دوم فرستادند. [۳۳] بدین ترتیب نادر یا همان طهماسب قلی خان توانست با رشادت و دلاوری، فتنه افغان ها را بنشاند و پایتخت و حکومت ایران را از تصرفِ آنان بیرون آورد. نادر همینطور توانست سرزمین های اشغالی ایران را که در اختیار روس و عثمانی بود، از آنان پس بگیرد که البته شرحِ آنها نیازمند سیاهه ای دیگر است.
ارجاع ها:
۱. به مفهوم گُرز است. تُپُز؛ به نظر مرحوم استاد دهخدا، به احتمال تغییریافته واژه دَبوس (به مفهوم گرز) است (رک: دهخدا. «تپز»).
۲. برادرزاده نادرشاه.
۳. «خاطرات طبیب مخصوص نادرشاه»؛ لوییز بازن؛ ترجمه علی اصغر حریری؛ مندرج در کتاب «عقاب کلات»؛ بهرام افراسیابی؛ تهران: سخن: ۱۳۷۰؛ ص ۸۲۷.
۴. نادری، «نام بالشی بود که نادر به آن تکیه می داد و آن، علاوه بر آنکه مرصّع بود، یک مقدار از نفایس جواهرات شاهی را هم دربر داشت» (شعر و توضیح برگرفته از مقاله «عاقبت نادرشاه»؛ استاد عباس اقبال آشتیانی؛ مجله یادگار؛ مهر ۱۳۲۴، شماره ۲؛ ص ۳۷ و ۳۸).
۵. همان. ص ۳۲.
۶. «خاطرات طبیب مخصوص نادرشاه»؛ لوییز بازن؛ ترجمه علی اصغر حریری؛ مندرج در کتاب «عقاب کلات»؛ بهرام افراسیابی؛ تهران: سخن؛ ۱۳۷۰؛ ص ۸۱۹.
۷. «فاجعه کورکردن رضاقلی میرزا به دست نادرشاه»؛ رضا شعبانی؛ مجله وحید؛ نیمه اول مهر ۱۳۵۶، شماره ۲۱۷؛ ص ۳۴.
۸. همان.
۹. همان. ۳۷.
۱۰. همان. ۴۱ و ۴۲.
۱۱. همان. ۴۲.
۱۲. در کتاب «محافل المؤمنین» آمده که هشت هزار افغان (محافل المؤمنین؛ محمدشفیع حسینی عاملی قزوینی؛ تصحیح ابراهیم عرب پور و منصور جغتایی؛ مشهد: بنیاد پژوهش های آستان قدس رضوی؛ ۱۳۸۳؛ ص ۱۱۲). در نامه گاردان به وزارت خارجه فرانسه هم عدد ده هزار برای تعداد افغان ها ثبت شده است (رک: «فتح اصفهان به دست افاغنه»؛ عباس اقبال آشتیانی؛ برگرفته از «مجموعه مقالات عباس اقبال آشتیانی»؛ گردآوری سیدمحمد دبیرسیاقی؛ تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی؛ ۱۳۸۲؛ ص ۲۳۲.
۱۳. در بعضی منابع به جای مرتضی میرزا، عباس میرزا آمده است.
۱۴. «فارسنامه ناصری»؛ حاج میرزاحسن حسینی فسایی؛ تصحیح منصور رستگار فسایی؛ تهران: امیرکبیر؛ ۱۳۸۲؛ ص ۴۹۰.
۱۵. در کتاب «مجمع التواریخ» شمار افرادِ سپاه ایران بسیار بیشتر ثبت شده است: «امنای دولت پادشاهی به تهیه اسباب قتال مشغول شده، با موازی هفتاد هزار سوارِ چیده دواسبه و توپخانه بسیار و پیاده بیرون از حدّ شمار، در روز دوشنبه بیستم جمادی الاولی سنه یک هزار و یکصد و سی و چهار هجری... در گولون آباد، چهار فرسخی اصفهان تلاقیِ فریقین شد» («مجمع التواریخ»؛ میرزا محمدخلیل مرعشی صفوی؛ تصحیح عبّاس اقبال آشتیانی؛ تهران: طهوری؛ ۱۳۶۲؛ ص ۵۶).
۱۶. «فتح اصفهان به دست افاغنه»؛ عباس اقبال آشتیانی؛ برگرفته از «مجموعه مقالات عباس اقبال آشتیانی»؛ گردآوری سیدمحمد دبیرسیاقی؛ تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی؛ ۱۳۸۲؛ ص ۲۳۲ و ۲۳۳.
۱۷. رک: «سفرنامه کروسینسکی؛ یوداش تادیوش کروسینسکی؛ ترجمه عبدالرزاق دُنبلی؛ تصحیح مریم میراحمدی؛ تهران: توس؛ ۱۳۶۳؛ ص ۶۱.
۱۸. «فتح اصفهان به دست افاغنه»؛ عباس اقبال آشتیانی؛ برگرفته از «مجموعه مقالات عباس اقبال آشتیانی»؛ گردآوری سیدمحمد دبیرسیاقی؛ تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی؛ ۱۳۸۲؛ ص ۲۳۲ و ۲۳۳.
۱۹. منظور چهارپایانِ حمل کننده بار، مانند الاغ و قاطر است.
۲۰. توریست. منظورِ مترجم، همان کروسینسکی است.
۲۱. به مفهوم سفیر است.
۲۲. بالیوز به قونسول یا وکیلِ سیاسیِ یک دولت در سرزمینی دیگر اطلاق می شده است (رک: دهخدا. «بالیوز»).
۲۳. ظرفی کوچک که در آن تریت سازند (رک: فرهنگ کنز اللغات. «وقبه»).
۲۴. رک: «سفرنامه کروسینسکی؛ یوداش تادیوش کروسینسکی؛ ترجمه عبدالرزاق دُنبلی؛ تصحیح مریم میراحمدی؛ تهران: توس؛ ۱۳۶۳؛ ص ۶۳ تا ۶۵.
۲۵. جمع سوق، به مفهوم بازارها است.
۲۶. همان. ص ۶۵.
۲۷. والی عثمانی بغداد.
۲۸. منظور دولت عثمانی است.
۲۹. محافل المؤمنین؛ محمدشفیع حسینی عاملی قزوینی؛ تصحیح ابراهیم عرب پور و منصور جغتایی؛ مشهد: بنیاد پژوهش های آستان قدس رضوی؛ ۱۳۸۳؛ ص ۱۱۳.
۳۰. یعنی خدمتگزار و چاکرِ شاه طهماسب.
۳۱. رک: «تاریخ ده هزار ساله ایران»؛ عبدالعظیم رضایی؛ تهران: اقبال؛ ۱۳۸۲؛ ج ۴، ص ۱۷.
۳۲. همان. ۱۹.
۳۳. رک: همان. ۲۰.
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد سرنوشت شوم پادشاهی حماسه ساز