تاثیر اندیشه های امام خمینی(ره) در تعیین خط و مشی های مجمع تشخیص مصلحت
مجمع تشخیص مصلحت نظام، برآمده از تفکرات انقلابی است که به همت امام خمینی(ره) شکل گرفت و در راه انقلاب و تداوم آن حرکت می کند. این نهاد موثر بعنوان مرجعی اثرگذار بر حسن اجرای سیاست های کلی نظام نظارت می کند و نقشی راهبردی میان مجلس و شورای نگهبان دارد.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی و لزوم تدوین قوانینی مبتنی برمذهب شـیعه و قـانون اساسی شرایطی به وجود آمد که میان شورای نگهبان و مجلس شورای اسلامی اختلاف نظر پیش آمد. امام خمینی(ره) برای حل این اختلاف نظرها، دستور تشکیل مجمع تشخیص مصلحت نظام را صادر فرمودند. با داشتن شناختی حداقلی از کار ویژه این نهاد این پرسش تداعی می شود؛ امام خمینی(ره) که همیشه بر اجرای احکام و قوانین مصرحه در اسلام تاکید داشتند با استناد برچه اصلی دستور تشکیل مجمع تشخیص مـصلحت نـظام را دادند که در شرایطی حتی حکم به تعطیلی موقت برخی احکام را می دهد.
مصلحت در فقه شیعه از جایگاهی ویژه برخوردار اسـت بگونه ای که هم بر رفتارهای فردی آدمیان تاثیر می گذارد و هم نظامی سیاسی و اجتماعی را شکل می دهد. مفهوم مصلحت در غرب نیز سابقه دار است اما این مفهوم در نگرش سیاسی و حکومتی شـیعی پدیده ای کم سابقه و نوظهور است و به صورت کاملا مشخص و محوری در جمهوری اسلامی ایران و از جانب امام خمینی (ره ) مـورد بحث و تاکید قرار گرفت. مصلحت نظام در اندیشه امام راحل بعنوان مساله ای مهم در فقه و اجـتهاد واقـعی اسـت و کارآمدی حکومت و فقه نیز با در نظر داشتن ۲ عنصر زمان و مکان در استنباط احکام است. در حقیقت بدون جریان این ۲ عنصر در اجتهاد نه فقط خلاف مصلحت نظام عمل خواهد شد بلکه حکومت بـا نقاط کور و بن بست های فراوان مواجه خواهد شد.
سرانجام و به دنبال نامه سران نظام، امام خمینی (ره) در بهمن ۱۳۶۶ خورشیدی، مـجمع تـشخیص مصلحت نظام را پایه ریزی کردند. با طـرح مـوضوع بازبینی در قـانون اسـاسی، نـهاد مجمع تشخیص مصلحت در قـانون اساسی گنجانده شد و بدین ترتیب به یک نهاد قانونی و همیشگی تبدیل شد. تشکیل نهاد مجمع تشخیص مصلحت نظام نتیجه عقلانیت حاکم بـرسیره امام خمینی(ره) بود.(۱)
مصلحت و عقلانیت در سیره امام خمینی(ره)
عنصر مصلحت در حقیقت توجیهی بر چگونگی و شکل عمل است اما اینکه اساسا این عنصر دارای چـه ماهیتی است و برپایه چه عللی استوار است، خود جای اندیشیدن دارد. اهمیت مصلحت در حکومت دینی و جایگاه ولایت فـقیه کـه نـاظر بر بحران های دنیای معاصر و مقتضیات جهان کنونی است، دیدگاهی بود که فقه سیاسی شیعه به نـوعی بـرآن پافـشاری کرد. مصلحت نظام از جـمله احکام حکومتی است. به عبارت دیگر، احکام حکومتی از جانب حاکم اسلامی بر پایه مصالح جامعه مـسلمین صادر می شوند.
امام خمینی (ره) درباره اینکه مصلحت سنجی در امور مملکتی محدود به چه قلمروی است ضمن اشاره به این مورد که حـکومت شـعبه ای از ولایت مـطلقه ای رسول اللّه و یکی از احکام اولیه اسلام است؛ آنرا برتمام احکام فرعیه مقدم دانسته و برای حـاکم اسلامی این حق را که هر امری را برخلاف مـصالح کـشور و اسـلام باشد، موقتا لغو کند به رسمیت شناخته است. از مجموع سخنان امام(ره) اینگونه اسـتنباط مـی شود که از دیدگاه ایشان، عمل به مصلحت در اختیارات حکومتی محدودیتی ندارد و همین که حکمی را ولی فـقیه بـه مـصلحت مسلمانان دید، می تواند بر تمام احکام دیگر مقدم کند. امام خمینی(ره) عنصر مصلحت را روشی بـرای رسـیدن به هدفی مهم تر در حکومتداری مورد استفاده قرار دارند و به مثابه استراتژی سیاسی از آن بهره بردند. از مجموع سخنان امام خـمینی (ره) چـنین بـرمی آید که دایره احکام حکومتی بـه قـدری وسـیع است که احکام ثابت و متغیر را دربرمی گیرد. عـنصر مـصلحت امـری حیاتی در سیره امام خمینی (ره) خصوصاً درباب حکومت بود. در اندیشه سیاسی ایشان بهره گیری از عقل دامنه ای وسیع دارد. بعد از انقلاب و ورود امام به عرصه های سیاسی و تـجربه عملی اندیشه های سیاسی مستنبط از کتاب و سنت، در روش استنباطی خود دست به بازبینی زد. در همین راستا، امام (ره) با تاکید مضاعف برعقلانیت در سیره سیاسی خود بعد از انقلاب اسلامی نسبت به دوران پیش از آن، نظریه «نقش زمان و مکان در فقه» را که در حقیقت مسأله نهفته در فقه شـیعه بود و به صورتی کمرنگ و غـیرفعال در لابه لای کتاب ها و روایات بود به صورتی شفاف مطرح و سامان داد.(۲)
سیر تاریخی شکل گیری مجمع تشخیص مصلحت نظام
مـجمع تشخیص مصلحت نظام بر اساس این دیدگاه که تشخیص مصلحت حق ولی فقیه است اما وی در این کار از دیگران کمک می گیرد، شکل گرفت. امام(ره) نخست فکر می کرد که مصالح نظام از راه مجلس شورای اسـلامی و شـورای نـگهبان برآورده می شود اما چنین نشد و در پاره ای از موارد خصوصاً آنجا که قانون برپایه مصلحت نـظام وضع می شد، میان شورای نگهبان و مجلس اختلاف پیش می آمد. کارگزاران نظام چاره کار را از امام (ره) خواستند و در نامه ای به امام (ره) نوشتند:
«... برای تصویب یک قانون رایزنی و کارشناسی های گوناگون انجام می گیرد اما بعد از تصویب، شورای نگهبان حاضر به تایید آن نیست، چه باید کرد؟».
امـام (ره) در پاسـخ به این درخواست، دستور تشکیل مجمع تشخیص مصلحت نظام را صادر کرد: «گرچه به نظر ایـن جـانب، بعد از طـی این مراحل، زیر نظر کارشناسان که در تشخیص این امور مرجع هستند، احـتیاج به این مرحله نیست، لکن برای غایت احتیاط در صورتیکه بین مجلس شورای اسلامی و شورای نگهبان، شـرعا و قـانونا توافق حاصل نشد، مجمعی مرکب از فقهای محترم شورای نگهبان و حضرات حجج آقـایان... بـرای تشخیص مصلحت نظام اسلامی تشکیل گردد و در صـورت لزوم، از کـارشناسان دیگری هم دعوت به عمل آید و بعد از مـشورت های لازم، رأی اکثریت اعضای این مجمع مورد عمل قرار گیرد» (امام خمینی، پیشین، ص ۱۷۶). با ایـن پیـام، مجمع تشخیص مصلحت نظام در بـهمن ۱۳۶۶ تـشکیل شد و بعد از آنکه آیـین نـامه کاری خودرا تنظیم و به تأیید امام(ره) رساند، کار خودرا آغاز کرد.(۳)
امام خمینی(ره) بعد از پیروزی انقلاب اسلامی با در نظر گـرفتن واقـعیت و جنبه های عینی و عملی حکومت در ۲ مرحله دامنه احکام صادره از جانب حکومت را وسعت بخشید و دامنه ای فراتر از احکام ثانویه مصطلح فقهی بدان بخشیدند.
باید تشکیل «مجمع تشخیص مصلح نظام» را کـه در اصـل اقـدامی در جهت رسیدن به هدف حفظ نظام اسلامی بوده است، نتیجه عقلانیت حاکم بر سیره امام خـمینی (ره) دانست و فرضیه تحقیق را اثبات شده بدانیم.
مجمع و تعیین سیاست های کلی نظام
از جمله دستاوردهای مجمع تشخیص مصلحت نظام پیشنهاد سیاست های کلی نظام به رهبر انقلاب است که نیازمند توضیح است. در بازبینی قانون اساسی با ۲ راهکار پیشینی و پسینی یعنی تعیین سیاست های کلی نظام یا سیاست های کلی قوای سه گانه از یک طرف نقش رهبری انقلاب در تعیین راهبردها و سیاستگذاری کلان اداره کشور اعمال می شود و با اصل ۵۷ نیز نظارت عالیه بر فعالیت قوای سه گانه از جانب رهبری انقلاب تحقق می یابد. قاعدتا سیاست های کلی باید ترتیبات و تعیین خط مشی هایی در محدوده قانون اساسی و تفصیلی تر از آن و در عین حال کلی تر از قوانین و مقررات عادی همچون قوانین و برنامه های پنج ساله باشد. این سیاست ها برای تحقق آرمان ها و اهداف بعد از مجموعه آرمان ها قرار می گیرند و حاوی اصولی هستند که آرمان ها را به مفاهیم اجرائی نزدیک می کنند و آن سیاست هایی هستند که در درون نظام عمل می نمایند. با عنایت به این که سیاست های کلی نظام در محدوده قانون اساسی تدوین و تعیین می شود به نظر می آید از نظر اعضای مجمع تشخیص مصلحت که این خاصیت ها را به تصویب رسانده اند، اصول قانون اساسی جنبه آرمانی دارد و قوانین و آئین نامه ها و تصمیمات اجرائی جنبه اجرائی دارند و سیاست های کلی حد فاصله میان آن۲ است. (۴)
منابع :
۱. احمدی، علی (۱۳۸۳ )، مجمع تشخیص مصلحت نظام، تهران: انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
۲. ارسـطا، مـحمدجواد(۱۳۸۰)، تـشخیص مصلحت نظام از دیدگاه فقهی- حقوقی، تهران: موسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر.
۳.آذری قمی، (۱۳۶۶ )، رهبری و جنگ و صلح، تهران: بنیاد رسالت.
۴. پایگاه حوزه(تیر ۱۳۷۷)، مصلحت نظام از دیدگاه امام خمینی(ره)
این مطلب را می پسندید؟
(0)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد تاثیر اندیشه های امام خمینی(ره) در تعیین خط و مشی های مجمع تشخیص مصلحت