مرصاد العباد
به گزارش برتریها کتاب مرصاد العباد، نوشته عارف بزرگ نجم الدین ابوبکر ملقب به نجم رازی و معروف به دایه است که نمونه های اشعارش در این کتاب و تألیفات دیگر او هم در تذکره ها به یادگار مانده است.
نجم الدین ابوبکر در ۵۷۳ هجری قمری در ری چشم به جهان گشود. از آغاز جوانی به سیر و سیاحت پرداخت. ابتدا به خراسان و خوارزم رفت و دست ارادت به مجدالدین بغدادی، عارف مشهور عصر داد. همزمان با اولین تاخت و تازهای مغول در ۶۱۷ هجری از ری به همدان رفت و در فاجعه کشتار همدان به دست مغول از طریق اربیل به آسیای صغیر کوچ کرد و در قیصریه اولین تحریر مرصاد را به پایان رسانید.
آن گاه در ملطیه به خدمت شهاب الدین سهروردی رسید و به تشویق او روایت دیگر از مرصاد را در ۶۲۰ هجری در سیواس به نام علاالدین کیقباد کرد. از آنجا رخت به بغداد کشید و در ۶۲۲ هجری قمری از سوی خلیفه عباسی به تبریز نزد جلال الدین خوارزمشاه رفت. نجم الدین ۳۰ سال آخر عمر را مقیم بغداد بود و ترجمه عربی مرصاد را به نام منارات السائرین و تفسیری به عربی در آن شهر نوشت. نجم الدین رازی در ۶۵۴ هجری قمری درگذشت.
درباره کتاب
مرصادالعباد یکی از مهم ترین کتاب های نثر ادبیات فارسی و هم یکی از لطیف ترین متن های عرفانیِ این زبان است. محمدامین ریاحی، مصحح کتاب، نام آنرا هم این طور ترجمه کرده است: «راه بندگان (راهی که ایمن است و به وسیله نگاهبانان طریقت و شریعت نگهبانی می شود) از آغاز تا انجام».
کتاب «مرصادالعباد» دارای یک دیباچه و پنج باب است که هر باب از شماری فصل تشکیل شده است. در مجموع این کتاب ۴۰ فصل دارد که درباره مبحث هایی چون مبدأ موجودات عالم، اصول عرفان و طریقت حق، سلوک طبقه های متعدد مردمان، شامل پادشاه، عالم، قاضی، نویسنده، دهقان و دیگر قشرها است. آغازگر هریک از این فصل های چهل گانه، ابتدا آیه ای از قرآن و بعد یک حدیث یا روایت است. چاپ شانزدهم این کتاب توسط انتشارات علمی و فرهنگی انتشار یافته است.
مرصاد العباد مهم ترین کتاب نثر ادبیات فارسی
مرصادالعباد یکی از مهم ترین کتاب های نثر ادبیات فارسی و هم از لطیف ترین متن های عرفانی زبان و ادبیات فارسی است. بدون شک عاشقانه ترین روایت از خلقت آدم، آن است که «شیخ نجم الدین رازی» معروف به نجم الدین دایه در کتاب «مرصادالعباد» تعریف کرده است: حکایت عاشقانه آفرینش آدم. چرا خدا آدم را بی واسطه، به دست خود، خلق کرد؟
در فصل چهارم از باب دوم کتاب مرصاد العباد نخست بخشی از آیه ۷۱ سوره مبارکه «ص» آمده: «إنّی خالقُ بَشَراً مِّن طین؛ همانا من بشری از گِل خواهم آفرید» و سپس این حدیث قدسی: «و پیغامبر که درود و تحیت خدا بر او باد، روایت کرده است از خداوند بزرگ و بلندمرتبه، که فرموده است: گل آدم را چهل روز به دست خویش سِرشتم.»
نجم الدین رازی برداشت خویش را از کیفیت خلقت آدم، به زبانی عاشقانه بیان کرده است. این صوفی سده شش و هفت هجری در توضیح اینکه خدا فرموده که «گل آدم را به دست خویش سرشتم»، نخست، مثالی زیبا آورده است. او رفتارِ پادشاهان و فرمان روایانِ حکومت های دنیایی را هنگامی که می خواهند گنج یا گوهر بسیار گران بها را پنهان کنند، مثالی برای تبیینِ چرایی خلقت آدم به دست خالق مطلق آورده است:
«پادشاهانِ صورتی (ظاهری، مجازی، دنیایی) چون عمارتی فرمایند([یعنی دستور ساخت ساختمانی را بدهند)، خدمتکاران بر کار کنند؛ ننگ دارند که به خودیِ خود دست در گِل نهند؛ به دیگران بازگذارند. ولکن چون کار بدان موضع رسد که گنجی خواهند نهاد، جمله خَدَم و حَشَم را دور کنند و به خودیِ خود، دست در گِل نهند و آن موضع به قدر و اندازه گنج آماده کنند و آن گنج به خودیِ خود بنهند.» (مرصادالعباد، صفحه ۶۸)
نجم الدین رازی در ادامه تعریف می کند که به امر خدا، جبرئیلِ امین به زمین می آید تا مشتی خاک بیاورد از بهر خلقت آدم. جبرئیل به زمین می آید، اما خاک او را به عزت حق سوگند می دهد که او را رها کند و به بارگاه عالی مرتبه حق تعالی نبرد؛ چون که طاقت قرب حق و توان تحمل قهرِ خداوندی را ندارد:
«نزدیکان را بیش بُوَد حیرانی / کایشان دانند سیاست سلطانی»
همچنان که پیشتر اشاره شد، ماجرای آمدن فرشتگان مقرب به زمین و امتناع خاک در خیلی از متون دیگر آمده است؛ اما آنچه روایت نجم الدین دایه را از دیگران متفاوت می کند، لحن و نگاه عاشقانه او است. این نویسنده و صوفی نامدار ایرانی درباره امتناع و خودداری خاک و سرانجامی که بعد خواهد یافت، یعنی خلقت اشرف مخلوقات از خاکِ بی ارزش، به زیبایی می گوید: «آری، قاعده چنین رفته است؛ هر کس عشق را منکِرتر بُوَد، چون عاشق شود، در عاشقی غالی تر (غلو کننده تر، افراطی تر) گردد.»
صاحب مرصادالعباد رفته رفته جوهر عشق را بیشتر از پیش به متن خود می افزاید و باران محبت حق را عامل گل شدنِ خاک معرفی می کند؛ خاکی برای خلقت «آدم»:
نقد کتاب
مرصادالعباد متنی ادبی با خصوصیت های زبانی خاص دوره مؤلف است. این کتاب دارای نثری بینابین یعنی نه فنی و مصنوع و نه مرسل است. در توضیحات مولف آیین نگارش زبان فارسی مورد توجه بوده است، اما گاه برخی نکات بخصوص در پیشگفتار وشرح مؤلف قابل اشاره است. بعنوان مثال گزینشگر در جایی که می توانسته با وجود قرینه فعل را حذف کند، این کار را نکرده است. چنان که در عبارت زیر می بینیم. «سرانجام در سال ۶۴۱ یا ۶۴۰ در بغداد در گذشته است و همانجا در محلت شونیزیه مدفون گردیده است»(ص ۷) یا تکرار واژه «سپس» در سطر ۱۸ صفحه ۸ پس از کلمه «پس».
ابزار تفهیم مطالب در این گونه گزیده ها همان توضیح واژگان واصطلاحات قابل توضیح است. با این وجود برخی از عبارات برای خواننده روشن نیست و احتیاج به توضیح بیشتری دارد.
ترتیب و انسجام مطالب خوب است. هرچند این انسجام و تسلسل در اصل به دقت نویسنده مرصادالعباد یعنی نجم الدین رازی برمی گردد اما مصحح هم تلاش کرده در انتخاب گزیده، انسجام و تسلسل منطقی حفظ شود و متن انتخاب شده بگونه ای است که مقصود از آن حاصل شود و نقصی در بیان آن مطالب ایجاد نشود.
نویسنده در انتها کتاب و در قسمت لیست منابع و مآخذ، آثار گوناگونی را آورده است که بعضی از آنها از آثار متصوفه است؛ همچون شرح تعرف، کشف المحجوب و هم برخی آثار در زمینه تفسیر و فرهنگ لغات است و از آنها برای توضیح برخی لغات، اصطلاحات و عبارات بهره برده است.
منابعی که در انتها ذکر شده از منابع معتبر است و هر چند این منابع از کفایت لازم برخوردار می باشد اما به نظر می آید که نویسنده می توانست در شرح گزیده خویش بهره بیشتری از آنها ببرد. در خیلی از موارد نویسنده در جاهایی که از منابع مختلف استفاده کرده، بدان ها اشاره نکرده یعنی در ذیل متون کمتر مواردی است که نویسنده برای توضیح مطلبی به منبع و مأخذی خاص ارجاع داده باشد و با این که نویسنده از منابع مختلف در توضیح مطالب بهره برده اما به روشنی نمی توان دانست که دقیقا مطالب نویسنده در هر قسمت به کدام منبع استناد شده است.
این مطلب را می پسندید؟
(0)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد مرصاد العباد