غلامحسین مصاحب، دانشنامه نویس و پدر علم ریاضیات جدید در ایران

غلامحسین مصاحب، دانشنامه نویس و پدر علم ریاضیات جدید در ایران به گزارش برتریها غلامحسین مصاحب پدر علم ریاضیات جدید شناخته می شود که به اعتراف خیلی از صاحبنظران، اندیشه ها و آثار وی به علت دقت نظرش در فراگیری و انتقال دانش، کم نظیر است. پژوهش، میدانی بود که او برای ارائه یافته ها راه ورود هر تردیدی را می بست و تا حصول نتیجه نسبت به علنی کردن آن اقدام نمی کرد.


معلمان بزرگ فقط افرادی نیستند که به کلاس و مدرسه و پرورش مستقیم شاگردان خوب مشغول باشند، آموزگارانی هم وجود دارند که باآنکه چندان کلاس داری نکرده اند اما یک تنه جریانی را در علم، آموزش و به صورت کلی در تعلیم و تربیت به وجود آورده اند و از این رهگذر در پرورش و آموزش هزاران دانش آموز، دانشجو یا معلم و استاد سهیم شده اند و بدین طریق تاثیری بزرگ بر جامعه خود نهاده اند. غلامحسین مصاحب را باید یکی از این گونه معلمان اندک ایران به حساب آورد؛ بزرگ مردی که البته در دارالمعلمین درس خواند و معلم شد. اگر به مصاحب لقب علامه هم داده شود، پربیراه نیست چونکه او نه تنها ریاضی دان برجسته ای بود به زبان های فارسی، عربی، فرانسوی و انگلیسی در حد کمال مسلط بود و به زبان های آلمانی و روسی هم در حد استفاده از متون علمی آشنایی داشت و در علوم منقول و علوم عربی هم تبحر داشت. بی جهت نیست که قرعه تألیف اولین دایرالمعارف فارسی به شیوه نوین به نام وی در آمد.(۱)




دانشنامه نویسی نقطه عطف حیات فکری انسان
دانشنامه نویسی را خیلی از صاحب نظران یکی از نقطه های عطف حیات فکری انسان ارزیابی می کنند. تدوین دانشنامه ها پاسخ به نیاز جامعه برای تکامل فرهنگی و معنوی است. در بین کارهایی که غلامحسین مصاحب انجام داد، سرپرستی دائره المعارف جایگاهی ویژه دارد. وی در جریان این کار بزرگ که چند دهه طول کشید، مفاهیم، ارزش ها و شیوه های تازه ای در پژوهش و نشر کتاب به فرهنگ ایران افزود. جامعه ای پویا همواره با پرسش های تازه ای روبرو است. جامعه ای که پاسخ تمام پرسش های احتمالی را در احکامی از پیش مشخص شده خلاصه و محدود می کند، راه را بر پویندگی و پیشرفت بسته است. عصر روشنگری انسان مدرن را پرسنده و جوینده ای می داند که دنبال دانشی متکی بر عقلانیت و اصول علمی باشد.
برخی معتقدند که زبان فارسی قبل از دائره المعارف مصاحب اثری هم تراز که با معیارهای غلامحسین مصاحب علمی و بر پایه دانش امروز تدوین شده باشد، سراغ ندارد. از این منظر آثاری چون فرهنگ نفیسی و لغت نامه دهخدا هم با وجود جایگاه مهمی که در فرهنگ معاصر ایران دارند به معنای واقعی و امروزی کلمه دانشنامه نیستند. این کتاب ها جنبه های با ارزش فراوان دارند اما از عهده انجام وظایفی که دنیای مدرن برای دانشنامه تعریف می کنند، برنمی آیند. آنچه تمام صاحب نظران بر سر آن اتفاق نظر دارند این نکته است که دانشنامه نویسی علمی با مصاحب شروع شده و دائره المعارفی که زیر نظر او تدوین شد، به لحاظ پایبندی بر اصول پذیرفته شده بین المللی دانش امروز قابل قیاس با هیچ کتاب قبل از آن نیست.
اگر تعریف های دوران جدید از دانشنامه ملاک باشد، دائره المعارف مصاحب کاربردی ترین کتابی است که در این حوزه به فارسی تالیف شده است. برخلاف تفصیل بیشتر از نیاز بعضی از مقاله ها در برخی از آثار مشابه در جلد نخست دائره المعارف، هر یک از مقاله ها به صورت متوسط ۱۰ سطر و در جلد دوم پانزده سطر بیشتر نیستند.(۲)
انتشار دائره المعارف مصاحب که در سه جلد تنظیم شده، نزدیک به ۴۰ سال طول کشید. شروع تالیف دائره المعارف به اواسط دهه ۳۰ خورشیدی بازمی گردد. این اثر به پیشنهاد و با پیگیری محمد صنعتی زاده بنیان گرفت که چند سال قبل از آن موسسه انتشارات فرانکلین را در ایران تاسیس کرده بود. صنعتی زاده بعد از جستجوی فراوان، مصاحب را برای سرپرستی این کار عظیم برگزید. اولین جلد کتاب (از حرف الف تا س) در ۱۳۴۵ خورشیدی منتشر گردید. چند سال بعد با تغییر مدیریت موسسه فرانکلین درگیری های مصاحب سخت گیر با ناشر به قطع همکاری او با دائره المعارف انجامید.

بنای عظیمی که محتاج مراقبت است
مصاحب قبل از ترک سرپرستی دائره المعارف کارهای اصلی را به انجام رساند و پایه ها و اساس کار را مشخص کرد. جلد دوم که حدود ۱۰سال بعد از جلد اول منتشر شد، حدودا بر همان مبنایی شکل گرفت که مصاحب می خواست. محمود، برادر غلامحسین مصاحب که از آغاز کار همراه با احمد آرام از معاونان و همکاران ارشد او بود، می گوید: در جلد سوم «عبارت پردازی و تعارف زیاد شد و اغلاط زیادی هم در آن راه پیدا کرد.» او می افزاید: «پیش از چاپ جلد سوم که در واقع بخش دوم جلد دوم و قسمت پایانی کتاب است «در مقالات حرف "م" چهار هزار و هشتصد غلط پیدا کردم.»
به دلیل چهار دهه ای که میان چاپ بخش اول و آخر دائره المعارف فاصله افتاده، طبیعی است که خیلی از مطالب آن محتاج ویرایشی تازه باشد. خیلی از اشخاص که در این کتاب از آنها نام برده شده، دیگر زنده نیستند، نام خیلی از خیابان ها، شهرها و مکان ها تغییر کرده و در این کتاب از کشورهایی چون یوگسلاوی یا آلمان شرقی صحبت شده که دیگر وجود ندارند.
تالیف دائره المعارف کاری نیست که یکبار انجام و تمام شود. این اثر مانند آثار مشابه محتاج بازنگری و ویرایش است، گرچه برخی از دست اندرکاران معتقدند اگر بازچاپ این کتاب وابسته به ویرایش آن شود، امکان دارد ۴۰ سال دیگر بگذرد.(۳)

کتابی فراتر از یک دانشنامه
دائرالمعارف مصاحب، سوای محتوایش که دقت نظر و سختگیری های سرپرست آنرا اثبات می کند در شکل ظاهر هم اثری کم نظیر و راهگشا در تاریخ نشر کتاب در ایران به حساب می آید. غلامحسین برای تدوین و سپس نشر دائره المعارف با کمبودها، ضعف ها و نارسایی در شیوه نگارش فارسی و امکانات حروف چینی سربی روبرو بود که برای اغلب آنها چاره ای اندیشید که اغلب یاور و الگوی نسل های بعدی شد. سفارش طراحی حروف خمیده (در برابر حروف ایتالیک لاتین)، آوانگاری واژه های نامانوس و خارجی، تغییر در فاصله بندی کلمات در حروف چینی سنتی و استفاده از حروف و علائم اختصاری جزیی از کارهایی است که مصاحب در جریان تدوین دائره المعارف ابداع کرد و به انجام رساند.
تقریبا تمام افرادی که در جریان تدوین دائره المعارف با مصاحب همکاری کرده اند، معتقدند که این همکاری زمینه پرورش نسلی تازه از پژوهشگران ایران را فراهم نمود که در عمل پایبندی به شیوه علمی و مدرن پژوهش را آموخت و تجربه نمود. مصاحب را به جهت کوشش های وی در راه ترویج ریاضیات جدید در ایران وی را «پدر ریاضیات جدید» در ایران می دانند.

سرپرستی دایرةالمعارف فارسی
بدون شک یکی از ماندگارترین میراث مصاحب دایرةالمعارف فارسی است، باآنکه مصاحب با قهر خود انتشار جلد سوم را برای سال ها به تعویق انداخت اما بدون شک او را میتوان بنیانگذار دانشنامه نویسی مدرن در ایران نامید. دایرةالمعارف فارسی هر چند که ترجمه دائرةالمعارف وایکینگ بود اما برخی از مقالات دانشنامه اسلام را ترجمه و در خود قرار داده بود. دانشنامه نویسی سابقه ای کهن در ایران داشته اما به شیوه جدید با کار مصاحب آغاز می شود. پیش از او چند دانشنامه اندک شمار همچون دانشنامه ای که سعید نفیسی جلد اولش را چاپ کرد و هم بخش های دانشنامه ای «لغت نامه دهخدا» و غیره هیچ کدام با معیارهای دانشنامه های جدید تطابق نداشت. آوایش اسامی خارجی و هم نحوه ضبط آنها به خط فارسی یکی از مهم ترین میراث های مصاحب است.
بعد از کنارکشیدن از پروژه دایره المعارف فارسی، مصاحب بیشتر وقت خویش را صرف موسسه ریاضیاتی کرد که خود بنیانگزار آن بود. همینطور در دهه های ۱۳۳۰-۱۳۴۰ غلامحسین مصاحب برای اولین بار روش نوشتاری ایرانیک را به جای ایتالیک پیشنهاد کرد و در خوشنویسی علمی فارسی چاپ دانشگاه تهران معرفی نمود.

ساختار دایره المعارف
در دایرةالمعارف فارسی از آغاز کار، قواعد دقیقی برای انتخاب مدخل ها و حجم آنها، تنظیم مقاله ها، معادل گذاری اصطلاحات، نحوه ضبط و آوانگاری نامهای خاص و اصطلاحات، ضبط علامت های اختصاری، ارجاع ها، رسم الخط فارسی و علائم نقطه گذاری وضع شد که در سرتاسر دایرةالمعارف رعایت گردید. این گونه روش مندی در دانشنامه های فارسی بی سابقه بود و سرمشقی برای تهیه کنندگان آثار مرجع در زبان فارسی قرار گرفت. دانشنامه شامل مقدمه ای است که اصول و روش کار و نحوه استفاده از دانشنامه در آن به صورت مبسوط توضیح داده شده است. این دانشنامه ۴۳ هزار مدخل دارد که از آن میان ۲۳ هزار مدخل خارجی، ۱۱ هزار مدخل در ارتباط با ایران و اسلام و بقیه مدخل های ارجاعی است. مدخل های خارجی عموماً ترجمه و اقتباس است اما مدخل های در ارتباط با ایران تماما تألیفی است.(۴)

منابع:
۱. محمد هومن، غلامحسین مصاحب، پیشگام آموزش ریاضیات جدید در ایران، مجله دانشمند، فروردین ۱۳۶۸.
۲. شرح حال و آثار دکتر غلامحسین مصاحب، محمود مصاحب، جهان کتاب، سال دوم، شماره ۵ و ۶، بهمن ۱۳۷۵، ص ۱۸
۳. دانشگاه تربیت معلم، شناسان ۱۳۸۳ص ۱۳. محمد هومن، همان
۴. عبدالحسین آذرنگ، مبانی نشر کتاب، ویراست سوم، تهران: سمت، ۱۳۸۶ ص ۹۵.


منبع:

1400/07/22
12:51:17
5.0 / ۵
2373
تگهای خبر: پژوهش , دانش , صنعت , طراحی
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد غلامحسین مصاحب، دانشنامه نویس و پدر علم ریاضیات جدید در ایران
نظر شما در مورد غلامحسین مصاحب، دانشنامه نویس و پدر علم ریاضیات جدید در ایران
نام:
ایمیل:
نظر:
سوال:
= ۶ بعلاوه ۱
برتریها bartariha
bartariha.ir - حقوق سایت برتریها محفوظ است

برتریها

معرفی برترینهای فناوری و وبسایتها