پاسخ استاد حوزه علمیه به پرسش هایی درباره اهانت به مقدسات؛
واکنش هیجانی، دایره اهانت به مقدسات را گسترش می دهد
به گزارش برتریها استاد حوزه علمیه قم، ضمن اشاره به تاکید قرآن، قدم اول پیشگیری از توهین به مقدسات دینی را پرهیز مؤمنان از توهین به مقدسات دیگران دانست و اضافه کرد: البته از جریحه دار کردن احساسات میلیونها انسان نمی توان گذشت اما باید مراقب بود، چون گاهی دشمن با خلق سوژه، دنبال تحریک مسلمانان ضد یکدیگرست.
اخباری درباره اهانت یک فیلم به مقدسات در هفته های اخیر، به بروز مباحثی درباره روش برخورد با توهین به مقدسات در محافل فکری و فرهنگی منجر شده و اظهارنظرهای متفاوتی در این حوزه انتشار یافته است.
اما جهت بررسی این که روش دین برای مقابله با توهین چیست، رویکرد حقوقی کیفری در مقابل توهین کنندگان چه نسبتی با رویکرد فرهنگی، تربیتی دارد و اینکه تغییرات زمانه و گسترش امکانات ارتباطی، چه تاثیری در برخورد با توهین به مقدسات دارد، به سراغ حجت الاسلام والمسلمین «سید جواد ورعی» استاد درس خارج فقه حوزه علمیه قم رفتیم که به پژوهش در فقه سیاسی اشتغال دارد.
ایرنا: روش دین برای مقابله با توهین چیست و این برخورد، چگونه انجام می شود؟
ورعی: در مورد روش دین برای مقابله با توهین، به چند نکته اشاره می کنم: نخست این که خدا در قرآن به مؤمنین فرموده، شما به مقدسات مشرکین توهین نکنید، چون نتیجه اش این است که آنها هم متقابلاً از روی جهالت و نادانی به خدای متعال و مقدسات شما اهانت می کنند. بنابراین مؤمنین را از اینکه به معبودهای مشرکین دشنام بدهند، نهی فرموده: «لا تَسُبُّوا الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ فَیَسُبُّوا اللَّهَ عَدْواً بِغَیْرِ عِلْمٍ»
گام نخست پیشگیری از توهین، پرهیز مؤمنان از توهین به مقدسات دیگران
پس در گام نخست، مؤمنین و موحدین موظفند از دشنام دادن به مقدسات مشرکان بپرهیزند تا مبادا آنان هم دست به عمل متقابل بزنند. این نهی، توجه دادن به این نکته بدیهی و یک امر تربیتی است. پیروان مکتب اسلام و ادیان توحیدی دیگر باید به این نکته توجه نمایند که اگر دوست ندارند کسی به مقدسات آنان اهانت کند، باید خود از اهانت به مقدسات دیگران، حتی معبودهای دروغین مشرکان، بپرهیزند.
نکته دوم این است که بعضی مفسران، این آیه شریفه را شبیه آیه «ادْعُ إِلی سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ» دانسته اند که خداوند دستور داده، دیگران را با حکمت و موعظه نیکو و جدال احسن به راه پروردگارت دعوت کن.
روش دعوت و هدایت دیگران به راه پروردگار، روشی است که بتواند در دل ها اثرگذار باشد. دشنام دادن و فحاشی و اهانت به مقدسات طرف مقابل، نه تنها نقشی در هدایت افراد ندارد، بلکه آنها را به واکنش واداشته و بر موضع باطلشان ثابت قدم نگاه می دارد و حتی به موضع لجاجت می اندازد؛ و این نکته بسیار مهمی است که قرآن کریم بدان توجه داده است.
بنابراین شاید بتوانم بگویم برای اینکه اهانت به مقدسات اسلامی رواج پیدا نکند، اولین گامی که دین در پیش پای متدینان گذاشته، این است که با دشمنان اسلام بگونه ای برخورد کنند که نه تنها تحریک نشوند، بلکه هدایت شوند. این نکته بسیار مهم و کلیدی است.
شما وظیفه دارید با عقاید شرک آمیز آنان مبارزه کنید و آنان را به راه راست دعوت کنید، اما مجاز نیستید حتی به معبودهای آنان توهین کنید.
برای اینکه اهانت به مقدسات اسلامی رواج پیدا نکند، اولین گامی که دین در پیش پای متدینان گذاشته، این است که با دشمنان اسلام بگونه ای برخورد کنند که نه تنها تحریک نشوند، بلکه هدایت شوندمنطق دعوت به توحید، عقلانیت و رعایت اخلاق است
نکته مهم دیگر اینکه، همین که دیگران بدانند پیروان اسلام از روش های اهانت آمیز استفاده نمی کنند و منطقشان در دعوت به توحید، منطق عقلانی با رعایت اخلاق است، جنبه بازدارندگی دارد؛ یعنی بدانند با گروهی طرفند که هیچگاه از مرز اخلاق عبور نمی کنند و به توهین و هتک حرمت رو نمی آورند.
بسیاری از مشرکان عادی که به پیامبر(ص) ایمان آوردند، قبل از نبوت آن حضرت، ایشان را به صداقت و امانتداری، ادب و اخلاق می شناختند و همین عامل نقش مهمی در پذیرش دعوت آن حضرت از جانب اکثریت مردم داشت. چون می دانستند او اهل دغل و دروغ و حیله گری نیست. البته اقلیتی بودند که با وجود شناخت پیامبر(ص)، چون اسلام را با منافع خود در تضاد می دیدند، ایمان نیاوردند و نسبت های ناروا هم به حضرت می دادند.
بعد از همه این مراحل، سرانجام در جامعه افرادی هستند که پایبند به هیچ قاعده و قانونی نیستند و با توجه به این که به مقدسات مورد احترامشان بی حرمتی نمی شود و کسی به مقدسات آنها اهانت نمی کند، چون اهل منطق و استدلال نیستند و در مقابل منطق عقلانی دیگران محکوم می شوند و منافعشان اقتضا می کند، مرزهای اخلاقی را شکسته و از روش توهین استفاده می نمایند.
نمونه های زیادی در تاریخ سراغ داریم که چون دستشان از دلیل و منطق خالی بوده و خویش را خلع سلاح شده می دیدند، از روی لجاجت، عصبیت و سراسیمگی، به اهانت به مقدسات مسلمین رو آوردند. در صدر اسلام در مقابل منطق روشن پیغمبر به آن حضرت توهین می کردند، طبیعی است که در مقابل این اقلیت روش های دیگری وجود دارد، و قوانین کیفری برای اینگونه موارد است.
سعه صدر پیامبر مقابل توهین کنندگان، سبب پشیمانی و هدایت آنها شد
ایرنا: چرا در فقه اسلام مجازات برای توهین به مقدسات درنظر گرفته شده است؟
ورعی: در مورد روش مقابله با توهین، برخی نکات را در پاسخ به پرسش قبل عرض کردم که مانع توهین افراد به مقدسات می شود. افزون بر آن، مجازاتی را که در فقه اسلام برای توهین به مقدسات درنظر گرفته شده، باید با عنایت به یک نکته مورد تجزیه وتحلیل قرار داد و آن اینکه:
گاهی توهین به شخص است و گاهی توهین به یک شخصیت مورد احترام جمع زیادی از مردم؛ امکان دارد کسی از حق شخصی خود بگذرد، چنانکه پیامبر و ائمه در مقابل توهینی که به آنان می شد، با سماحت(چشم پوشی) برخورد می کردند و همین سماحت در برخورد با این افراد، در موارد گوناگونی سبب شرمندگی و خجالت آنها شده و گاهی هدایت شده، ایمان می آوردند و اظهار پشیمانی می کردند. این یک جنبه قضیه است که انسان آن قدر باید از سماحت برخوردار باشد و آنقدر باید سعه صدر داشته باشه که در مقابل بی حرمتی و توهینی که به او می شود، صبوری پیشه کند و در صورت ضرورت بگذرد و با بزرگ منشی و عفو و بخشش، باعث پشیمانی طرف مقابل شود.
از جریحه دار کردن احساسات میلیونها انسان نمی توان گذشت
اما مسئله، جنبه دیگری هم دارد که به تعبیر حقوقدانان، جنبه عمومی جرم است. کسی که به مقدسات جماعتی مثل مسلمانان که بیشتر از یک میلیاردند، اهانت می کند، به پیامبرشان یعنی شخصیتی که برای صدها میلیون انسان محترم و مقدس است، بی حرمتی می کند، یا به امام و پیشوای معنوی مورد احترام میلیونها انسان اهانت می کند؛ در واقع احساسات میلیونها انسان را جریحه دار می کند. این یک جنبه دیگر مسئله است و حق یک نفر و ۱۰ نفر نیست که بگذرند و ببخشند؛ حق جامعه و حق عمومی مردم نادیده گرفته شده و به حقوق عمومی تجاوز شده است. احساسات میلیونها انسان جریحه دار شده؛ این جرمی نیست که به سادگی بتوان نادیده گرفت و گذشت کرد. بالاخره یکی از فلسفه های کیفر و مجازات در مکاتب مختلف حقوقی و نزد عقلای عالم، بازدارندگی است تا از تکرار جرم جلوگیری شود.
اتفاقی که در ماجرای نگارش و انتشار کتاب «آیات شیطانی» رخ داد، این بود که به پیامبر اکرم(ص) و اصحاب و همسران آن حضرت اهانت، و احساسات صدها میلیون مسلمان در کشورهای مختلف با فرهنگ ها و عادات و رسوم متعدد جریحه دار شد، اعتراض های فراوانی را در کشورهای مختلف به دنبال داشت و حتی افرادی در این راه کشته شدند. آیا منطقی است که این اقدام تحت لوای آزادی بیان یا قلم توجیه شود اما تجاوز به حقوق میلیون ها انسان نادیده گرفته شود؟ حتی در کشورهای دموکراتیک یکی از حدود آزادی، «تجاوز نکردن به حقوق دیگران» است.
اگر تناسب جرم و مجازات را هم لازم بدانیم، جرم «اهانت به مقدسات میلیون ها انسان و جریحه دار شدن احساساشان و تجاوز به حقوقشان» را مقایسه کنید با «حکم اعدام»؛ کسی می تواند بگوید این مجازات سنگین تر از جرم است؟اگر به مجازاتی که در فقه اسلام برای عناوینی مانند «سبّ النبی» یعنی دشنام به پیغمبر در نظر گرفته شده از این زاویه نگاه نماییم، به صورت کامل منطقی و قابل دفاع است.
اگر تناسب جرم و مجازات را هم لازم بدانیم، چنانکه در بین حقوقدانان شهرت دارد، جرم «اهانت به مقدسات میلیون ها انسان و جریحه دار شدن احساساشان و تجاوز به حقوقشان» را مقایسه کنید با «حکم اعدام»؛ کسی می تواند بگوید این مجازات سنگین تر از جرم است؟ اگر انسان ابعاد گسترده ماجرا و نتایج توهین به مقدسات را در نظر بگیرد، تصدیق می کند کاملاً تناسب بین جرم و مجازات رعایت شده است.
تفاوت توهین از روی غفلت با اهانت مغرضانه
البته تاکید می کنم گاهی افرادی از روی نادانی یا غفلت مرتکب عملی می شوند که با وجود آنکه قصد توهین نداشته اند اما افکار عمومی از آن توهین می فهمد؛ به صورت طبیعی در چنین مواردی با یک عذرخواهی و جبران خطا، مسئله آخر می یابد و کسی خواستار مجازات فرد غافل یا جاهل نمی شود اما گاهی با طراحی قبلی و به منظور شکستن قداست ها و با قصد و غرض، سخنی گفته یا مطلبی نوشته و فیلمی ساخته می شود. بدیهی است در اینگونه موارد نمی توان ارتکاب چنین جرمی را نادیده گرفت؛ بخصوص در مواردی که توهین کنندگان حاضر به عذرخواهی به سبب جریحه دار شدن احساسات مردم نبوده و به گفتار و رفتار خویش اصرار بورزند یا در ارتکاب چنین رفتارهایی سابقه دار باشند.
ایرنا: رویکرد حقوقی کیفری در برابر توهین کننده چه نسبتی با رویکرد فرهنگی، تربیتی در برابر جامعه و شخص توهین کننده دارد؟
ورعی: رویکرد حقوقی کیفری، مکمل رویکرد فرهنگی و تربیتی است. به این معنا که اصل بر رویکرد فرهنگی و تربیتی است، بخصوص نسبت به کسانی که از روی جهل یا غفلت سخنی می گویند یا نوشته ای را منتشر می کنند یا رفتار دیگری از آنان سرمی زند، بی آنکه قصد و غرضی داشته باشند.
به ویژه تاکید می کنم بر آن سفارش قرآنی که در پاسخ پرسش اول عرض کردم که جامعه توحیدی، جامعه اسلامی، یا جامعه شیعی هر کدام به نوبه خود باید دستور قرآن را نصب العین خود قرار داده و از توهین به مقدسات دیگران، حتی دشمنان خود بپرهیزند تا بهانه برای اهانت به مقدسات دینی و مذهبی فراهم نشود.
از نقشه های تحریک مسلمانان نباید غافل شد
اما به هر حال در بعضی موارد جامعه بی نیاز از اتخاذ رویکرد حقوقی کیفری نیست؛ در رویارویی با کسانی که با وجود رعایت این اصل از جانب مسلمانان، با قصد و غرض و برنامه ریزی قبلی و گاهی به انگیزه تحریک اهل دیانت و مذهب به مقدسات آنان توهین می کنند، چاره ای جز رویکرد حقوقی کیفری نیست. البته نباید از نقشه های دشمنان قسم خورده دین و دیانت غافل شد که گاهی به منظور تحریک مسلمانان و ایجاد فتنه و آشوب، و هرج ومرج اجتماعی، افرادی را برای توهین به مقدسات دینی و مذهبی اجیر می کنند تا با تحریک احساسات مسلمانان نسبت به یکدیگر، جنگ مذهبی و دینی به راه اندازند.
فتاوی درباره مجازات سابّ النبی، مورد اجماع است
ایرنا: فتاوی و قوانین در ارتباط با سب النبی چه میزان اجماعی است و چه نسبتی با روایت های مختلف از برخورد کریمانه رسول اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع) با توهین کنندگان به خود در زمان حیاتشان دارد؟
ورعی: فتاوی علما درباره مجازات سابّ النبی، میان فرقه های مختلف اسلامی اجماع بوده و اختلافی در این حوزه نیست. این حکم فقهی اختصاص به شیعیان ندارد و همه فرقه های اسلامی آنرا قبول دارند. البته علمای شیعه این حکم را مختص کسی که به پیامبر دشنام داده و اهانت کند، نمی دانند، بلکه اهانت به سایر معصومان را هم مشمول همین حکم می دانند. هر چند سایر فرقه ها هم اهانت به شخصیت های مورد احترامشان را بر نمی تابند و اهانت کنندگان را مستحق مجازات می دانند.
به نظر من رویکرد بزرگوارانه پیامبر و ائمه در برابر کسانی که به آنان اهانت می کنند، دو جنبه دارد؛ معتقدم مواردی که آنان گذشت کرده و با بزرگواری برخورد می کردند، اولا مواردی بود که عفو و گذشت آنان باعث اصلاح، تنبّه و پشیمانی و بسا هدایت و ایمان شخص اهانت کننده می شد اما در موردی که عفو و گذشت باعث جرأت و جسارت بیشتر شخص و شیوع این رفتار ناپسند شود، یا اهانت در ارتباط با شخصیت فرد و شکستن ابهّت و قداست پیامبر خدا بوده، و شخص، مرتکب (به اصطلاح) جرم عمومی می شد، نه تنها عفو و اغماضی در کار نبود، بلکه پیامبر دستور می داد فرد توهین کننده را تعقیب و مجازات کنند.
ایرنا: تغییرات زمانه و فناوری، همچون گسترش امکانات ارتباطی و رسانه ای، چه تاثیری در برخورد با توهین به مقدسات دارد؟
ورعی: با تحولاتی که در اثر رشد و پیشرفت فناوری رخ داده، مبحث «توهین به مقدسات» حساسیت بیشتری پیدا کرده؛ به این معنا که گستره اثرگذاری یک توهین و تحریک احساسات مردم وسعت پیدا کرده است. اگر تا روز گذشته در یک مکان کوچک توهینی رخ می داد، شعاع اثرگذاری آن محدود بود اما امروزه با گسترش امکانات ارتباطی و رسانه ای میزان اثرگذاری آن بیشتر و وسعت تحریک احساسات مردم بیشتر شده است. همانگونه که متقابلا اثرگذاری فعالیت های مثبت فرهنگی و تربیتی گسترش یافته است.
گاه عکس العمل تند و هیجانی و به دور از محاسبات عقلانی، نه تنها به اصلاح امور نمی انجامد بلکه دایره اهانت به مقدسات را گسترش می دهد. اگر در فضای محدودی گفتار یا رفتار اهانت آمیزی مشاهده شد، هیچگاه نباید آنرا گسترش داد که مصداق «اشاعه فحشاء» استبه نظرم در درجه نخست، لازم است با استفاده از همین امکانات ارتباطی و رسانه ای، بر مقوله «احترام به مقدسات یکدیگر بعنوان یک امر ضروری انسانی و اخلاقی و دینی» تمرکز پیدا کرده، همگان را به رعایت حرمت مقدسات ادیان و مذاهب دعوت نماییم و خودمان بیش و قبل از دیگران به این اصل وفادار باشیم و از توهین به مقدسات سایر ادیان، مذاهب و ملل عالم بپرهیزیم.
در این صورت می توانیم بعنوان ملتی با فرهنگ و مقیّد به اصول اخلاقی، دیگران را هم به رعایت این اصول فرابخوانیم. این جمله طلایی امام صادق(ع)، رئیس مذهب جعفری را نصب العین خویش قرار دهیم که به شیعیان خود فرمود: «کونوا لنا زیناً و لاتکونوا علینا شیناً» یعنی با گفتار و رفتار خود مایه زینت و افتخار ما باشد، نه مایه شرمساری و سرافکندگی. به معنای واقعی کلمه الگو و سرمشق دیگران در رعایت اصول و ارزش های اخلاقی باشیم.
بدیهی است اگر ما به مقدسات و شخصیت های مورد احترام دیگران اهانت کردیم، نمی توانیم از دیگران انتظار احترام به مقدساتمان را داشته باشیم.
واکنش های که دایره اهانت به مقدسات را گسترش می دهد
در درجه دوم، مراقب عوامل پیدا و پنهان اهانت به مقدسات باشیم. بدون توجه و احاطه به ابعاد مختلف قضایا در دام دشمنان قسم خورده نیفتیم که گاهی آنان با خلق سوژه ای به دنبال تحریک مسلمانان ضد یکدیگرند. از ساده لوحی افراد بهره برده و به اندک بهانه ای پیروان مذاهب را ضد یکدیگر تحریک کرده و آنان را به جان هم اندازند، جنگ و درگیری قومی، قبیله ای، دینی و مذهبی راه می اندازند.
اگر از افرادی بر اثر جهل و نادانی یا غفلت، گفتار یا رفتاری صادر شد که اهانت به مقدسات استشمام می شد، ما وظیفه داریم با روشنگری و از روی دلسوزی، آنان را متوجه اشتباهشان کرده و راه جبران خطا را نشان شان دهیم. گاه واکنش تند و هیجانی و به دور از محاسبه های عقلانی، نه تنها به اصلاح امور نمی انجامد بلکه دایره اهانت به مقدسات را گسترش می دهد.
اگر در فضای محدودی، گفتار یا رفتار اهانت آمیزی مشاهده شد، هیچگاه نباید آنرا گسترش داد که مصداق «اشاعه فحشاء» است و خود گناهی دیگر؛ ضمن آنکه با پخش و گسترش آن، قبح اهانت به مقدسات ریخته می شود. نباید با رفتار خویش موجبات هتک مقدسات را فراهم نماییم.
یکی از عوارض رشد و پیشرفت فناوری و گسترش امکانات رسانه ای، پخش و گسترش جرمی است که در شعاع محدودی رخ داده؛ پخش و گسترش آن مصداق اشاعه فحشاء بوده و باعث می شود قبح و زشتی عمل در جامعه از بین رفته و رفتاری عادی جلوه کند.
نهایت آنکه اگر افرادی از روی علم و عمد، و با قصد و غرض و برنامه ریزی قبلی به مقدسات دینی و مذهبی توهین کردند، وظیفه نهادهای حکومتی است که توهین کنندگان را در فرایندی قانونی، بعد از اثبات جرم، مثل هر مجرم دیگری مجازات کنند.
منبع: برتریها
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد واکنش هیجانی، دایره اهانت به مقدسات را گسترش می دهد