تبعات تعارض منافع در سیستم سلامت از تقاضای القایی تا بهره کشی از دانشجویان پزشکی
برتریها: موضوع تعارض منافع در سیستم سلامت از این نظر اهمیت دارد که به مناسبات پزشک و بیمار و بصورت کلان رابطه مردم و سیستم سلامت صدمه ای جدی وارد میکند و می تواند عنصر اعتماد را در این روابط از میان بردارد.
نظام سلامت ایران مانند خیلی از کشورهای دیگر با مسائلی مواجه می باشد که وجودشان چندان عجیب و دور از تصور و نادر نیست اما نمی توان بطور سطحی به آنها پرداخت و این در شرایطی است که طی سالیانی دراز سیاستگذاران سیستم سلامت برخوردی سطحی با مشکلات داشته و مسائل را از زاویه دید خود یا اطرافیان و مشاوران خود نگاه کرده اند. در نتیجه ناکارآمدی های انباشته شده در سیستم سلامت منجر به ادامه و تعمیق مساله شده و جراحی های کوتاه مدت نیز نتوانسته زخم های کهنه را بهبود ببخشد.
احمد مهری اپیدمیولوژیست: فشار مجموعه های تجهیزات پزشکی به نظام سلامت، «تقاضای القایی» بوجود می آورد یا موجب می شود که بازارِ آن در اختیار افراد خاصی باشد
عمده مشکلات سیستم سلامت در سالهای اخیر بطور ریشه ای حل نشده و فقط پوسته و ظاهر مشکلات مورد بحث قرار گرفته و گوشه ای از آن پای تریبون ها در همایش ها و جلسه ها مطرح می شود. ولی اگر علت را جست وجو نماییم، به واژگانی می رسیم همچون: تعارض منافع.
سیستم سلامت و مساله «تقاضای القایی»
مسئولان سیستم سلامت اهتمام در حل مسائلی دارند که بطور معمول خودشان بیش از همه با آن درگیرند و تجربه ملموسی از آن دارند. این در شرایطی است که امکان دارد تجربه یک مسئول و سیاستگذار دقیقا منطبق بر واقعیت نباشد. در سالهای اخیر که بحث درباره ی اصلاحات سیستم سلامت بارها مطرح شده، مسائلی مانند تامین نیروی انسانی، دارو و تجهیزات پزشکی در راس قرار داشته است. این تاکید از این نظر قابل توجه است که بطور معمول سیاست گذاران نظام سلامت، گرایش بالینی دارند و همین باعث شده که مسائل مربوط به ارائه خدمات سلامت بیشتر مورد توجه باشد.
از دید طیفی از ناظران، یکی از دلایلی که سیستم سلامت نتوانسته به اجرای کامل برنامه هایی مانند پزشک خانواده و نظام ارجاع، پوشش همگانی بیمه سلامت و استقرار پرونده الکترونیک سلامت برسد، همین نگاه محدود در تصمیم گیری سیستم سلامت و تعارض منافع است.
«احمد مهری» اپیدمیولوژیست و کارشناس بهداشت عمومی دراین زمینه به پژوهشگر ایرنا می گوید: افرادی که گرفتار تعارض منافع هستند بطور معمول مشخص و قابل شناسایی نیستند و پشت پرده حضور دارند.
وی ادامه می دهد: در حوزه ارتقای سلامت نیز تعارض منافع وجود دارد. در سیستم سلامت طبیعی است که باتوجه به درآمدزایی بسیار زیاد حوزه درمان، بجای افزایش سواد سلامت و تشخیص زودهنگام، به سمت سیاست های درمان محور حرکت می نماییم که در خیلی از مواقع این نگاه ها عامدانه است. یکی از مباحث مطرح شده اخیر، توسعه تخت های بیمارستانی است که در نگاه اول بسیار مثبت به حساب می آید، اما همین تاسیس بیمارستان و توسعه تخت های بیمارستانی و آوردن تجهیزات پزشکی، موجب افزایش تقاضای القایی می شود. اگر در یک شهر بدون توجه به رعایت استانداردها، فقط دستگاه های پزشکی اضافه شوند، به مدلول کسب درآمد از بیمار شدن مردم است.
سیاست گذاران سیستم سلامت بطور معمول گرایش بالینی دارند و همین باعث شده که مسائل مربوط به ارائه خدمات سلامت بیشتر مورد توجه باشد
مهری می گوید: بحث دیگر تعارض منافع، فشار و اقدامات از جانب مجموعه های تجهیزات پزشکی به سیستم سلامت است که یا تقاضای القایی بوجود می آورد یا موجب می شود که این بازار در اختیار افراد خاصی باشد. تعدادی از این افراد در پوشش مسئولان هستند که هیچ گاه جلوه مشخصی از آنها نمی بینیم، اما اگر سر نخی پیدا شود، مشخص می شود که کدام مجموعه تجهیزات پزشکی به کدام مسئول وابسته است. بدین سبب جلوه دیگر تعارض منافع، ایجاد تقاضای القایی است. از طرفی اختصاصی کردن خرید و فروش تجهیزات پزشکی نیز موضوع دیگری است.
در این زمینه باید به سرنوشت تعدادی از این اقدامات اصلاحی نگاه نماییم و اینکه دقیقا چه اتفاقی برای برنامه هایی رخ داده که اگر پیش از طرح تحول سلامت یا در سالهای ابتدای آن اجرائی می شد، سیستم سلامت را تا حد زیادی از شرایط حاضر بیرون می آورد.
بزرگترین مانع پیش روی یک جراحی بزرگ در نظام سلامت
مشروعیت و سلامت وقتی حاصل می شود که شفافیت، کنترل فساد و مدیریت تعارض منافع وجود داشته باشد. در حقیقت فقدان مدیریت تعارض منافع و کنترل فساد موجب می شود که تصمیم ها و سیاست های کلان برای اصلاح سیستم سلامت نیز به فساد و تعارض منافع آلوده شده و در نتیجه سایر ارکان هم نتوانند به درستی عمل کنند.
گفته می شود همه افرادی که می خواهند ریشه و دلیلهای عدم موفقیت اصلاحات در سیستم سلامت را بازگو کنند، در نهایت به تعارض منافع می رسند، اما در عمل هیچ کدام از این افراد نمی توانند یک جراحی بزرگ انجام داده و مدیریت و تصمیم گیری را از ذینفعان به مدیران بسپارند.
جرج برنارد شاو در مقدمه نمایش نامه ای به نام «معضل الاطبا» در سال ۱۹۰۶ میلادی نوشته است: چه کسی می تواند برای کاری که نفع مادی در آن دارد، تظاهر به بی طرفی کند؟ هیچکس منکر شرافت و درست کاری پزشکان نیست و به همان اندازه قضات هم شریف و درست کار هستند، اما وقتی حقوق و اعتبار قاضی وابسته به رایی باشد که به نفع شاکی یا متهم، وکیل شاکی یا زندانی صادر می کند، مانند ژنرالی که مزدور دشمن است، دیگر قابل اعتماد نیست.
پس آن چه می تواند سد بزرگی در مقابل تعارض منافع باشد، شفافیت است و در زمینه سلامت نیز باید پرشتاب تر از گذشته به این سمت حرکت کرد.
چرا تعارض منافع در سیستم سلامت مهم است؟
منظور از تعارض منافع، تضادی است که میان منافع یک فرد با منافع سایر افراد در موقعیت تصمیم گیری رخ می دهد. مواردی مانند سلامت بیماران و صحت تحقیقات همچون مواردی است که می تواند تحت تاثیر تعارض منافع قرار بگیرد. در موقعیت تصمیم گیری، فرد می تواند بجای اولویت دادن به تصمیمی که منافع دیگران را تضمین می نماید، تصمیمی را اولویت بدهد که منافع خودش را تضمین کند. بدین سبب می توان اظهار داشت که زیربنای همه مفاسد، به صورتی بهره مندی از موقعیت های تعارض منافع است.
در سیستم سلامت از دو زاویه می توان به مساله تعارض منافع نگریست و بدنبال پیشگیری بود؛ اول اینکه مدیران سیستم سلامت یا حداقل مدیران تصمیم گیر از میان ذینفعان یا پزشکان انتخاب نشوند و دوم اینکه در تعیین سلسله مراتب به صورتی عمل کرد که تعارض منافع نتواند سلامت جامعه را به خطر بیاندازد
پیشگیری و مبارزه با فساد یکی از خواسته های مردم از دولت ها است و باتوجه به ارتباط بین تعارض منافع و فساد، مدیریت موقعیت های تعارض منافع، راه حل اساسی برای پیش گیری از انواع فسادها است. یعنی باید به این فکر نماییم که تعارض منافع به خودی خود نمی تواند فساد بوجود آورد، اما جهت پیش گیری از فساد، باید تعارض منافع را مدیریت کرد.
در سیستم سلامت از دو زاویه می توان به این مساله نگاه کرد و بدنبال پیشگیری بود؛ اول اینکه مدیران سیستم سلامت یا حداقل مدیران تصمیم گیر از میان ذینفعان یا پزشکان انتخاب نشوند و دوم اینکه در تعیین سلسله مراتب به صورتی عمل کرد که تعارض منافع نتواند سلامت جامعه را به خطر بیاندازد.
نظام سلامت باتوجه به اهمیت و جایگاه، مورد هجوم گسترده انواع تعارض منافع به شکل های مختلف است. بیماران و عموم جامعه وقتی نفع می برند که مدیران نظام سلامت، پزشکان و پژوهشگران، شرکت های داروسازی، تجهیزات پزشکی و بیوتکنولوژی، محصولاتی را تولید یا توسعه بدهند و سیاست ها و اقداماتی ر ا در پیش بگیرند که سلامت از آن بهره مند شود. ولی نگرانی هایی نیز وجود دارد که مسائلی مانند رابطه مالی با صنعت، دو شغله بودن، فعالیت در بخش خصوصی، مالکیت و سهام داری و موارد مشابه، منجر به این شود که سیاست گذاران و مدیران و پزشکان و تولیدکنندگان بجای منافع بیماران، منافع خودشان را در اولویت قرار بدهند.
تعارض منافع در سیستم سلامت از این نظر اهمیت دارد که می تواند به رابطه پزشک و بیمار در وهله نخست و بطور کلی رابطه مردم و سیستم سلامت خدشه وارد کرده و اعتماد را از بین ببرد.
احمد مهری دراین زمینه نیز می گوید: بخش دیگری از تعارض منافع این است که آیا با افزایش تربیت پزشک، می توانیم به راندمان سیستم سلامت برسیم. وقتی برای آینده پزشک برنامه ای نداریم، طبیعی است که پزشک یا پرستار به سمت تقاضای القایی یا خدمات اضافه ای مانند زیبایی رفته و منجر به افزایش درخواست برای دستگاه های مربوطه و کسب منفعت از طرف عده ای خاص شود.
وی ادامه می دهد: بطور معمول کسانی که در سیستم سلامت گرفتار تعارض منافع هستند، چهره خاصی ندارند و بطور مثال برخی افراد، کدهای منفی به جامعه می دهند و بقیه را محکوم به تعارض منافع می کنند. افرادی که تعارض منافع دارند، در سکوت کار خودرا کرده و سیاست گذاران سیستم سلامت را به سمت حوزه درمان هدایت می کنند. در این میان، تنها راه اصلاح تعارض منافع در نظام سلامت، شفافیت است.
نکته مهم دقیقا همین شفافیت است. یعنی اگر به پیشینه طرح های مهم در سیستم سلامت نگاه نماییم، می بینم در فقدان شفافیت، خیلی از این طرح ها هنوز به نتیجه نهایی نرسیده اند. بحث خدمات الکترونیک سلامت یکی از با اهمیت ترین و در حقیقت زیربنای شفافیت محسوب می شود؛ خدماتی که در سالهای اخیر به صورتی شروع شده و در دوران کرونا کمی شتاب گرفت و منجر به این شد که طرح نسخه الکترونیک بالاخره اجرائی شود. هرچند در همین زمینه اخیر نیز مقاومت های فراوانی وجود داشت و بدیهی است که این مقاومت ها به علت تعارض منافع و میل به عدم شفافیت بود.
تعارض منافع در آموزش پزشکی
بحث مهم دیگری که در تعارض منافع در سیستم سلامت وجود دارد، آموزش پزشکی است. تقاضای القایی از شروع دوران تحصیل به صورتی به دانشجویان پزشکی آموزش داده می شود و این یکی از نقطه ضعف های استادان است و نمی توان دانشجویان پزشکی یا سایر علوم پزشکی را دراین زمینه مقصر دانست.
در جریان اجرای طرح نسخه الکترونیک هم مقاومت های فراوانی وجود داشت و بدیهی است که این مقاومت ها به علت تعارض منافع و میل به عدم شفافیت بود
بهره کشی برخی استادان از دانشجویان علوم پزشکی در ابعاد بسیاری وجود دارد که در نهایت داد خیلی از دانشجویان را در می آورد و فشارهای زیادی به آنها وارد میکند. همین بهره کشی که منجر به فشار روانی به دانشجویان می شود، بطور زنجیروار به دانشجویان بعدی منتقل می شود و این سیستم بهره کشی تا همیشه ادامه پیدا می کند. هر از گاهی می شنویم که یکی از دانشجویان پزشکی یا علوم پزشکی از این شرایط به تنگ آمده است.
این موضوع ابعاد دیگری هم دارد که در گزارش های دیگر به آن خواهیم پرداخت. موضوعی مثل بهره کشی استادان از دانشجویان برای نوشتن مقاله و درج اسم استاد در مقاله و رزومه سازی، همچون مسائلی است که در آموزش پزشکی مشاهده می شود و دانشجویان نیز چاره ای جز این ندارند که به خواست استاد گردن گذاشته و حتی هزینه های گزافی برای نوشتن مقاله یا چاپ آن در مجله های خارجی بپردازند.
احمد مهری در حوزه تعارض منافع در آموزش پزشکی می گوید: الزاما تعارض منافع در زمینه دارو و درمان و تجهیزات پزشکی نیست و در زمینه های دیگری مانند آموزش و دانشگاه های علوم پزشکی نیز تعارض منافع وجود دارد. خیلی از دانشگاه های علوم پزشکی به علت همین تعارض منافع، نسبت به تربیت دانشجو برای کسب بودجه و اعتبار بیشتر، بدون راندمان نیروی تربیت شده، دانشجو جذب کرده و دانشکده و رشته تاسیس می کنند که این هم جلوه ای از تعارض منافع است. دراین زمینه افراد با استفاده از فرصت ایجاد شده، شرایطی شکل می دهند که امکانات آموزشی را دریافت نمایند، در صورتیکه شاید فایده ای برای سیستم سلامت نداشته باشد.
پژوهش هایی برای تعارض منافع در زمینه نظام سلامت
مطالعات زیادی در حوزه تعارض منافع به زبان انگلیسی انجام شده و کشورهای غربی سال ها است به این مساله می پردازند، اما پژوهش های اندکی به زبان فارسی دراین زمینه وجود دارد و به نظر می آید تعارض منافع بر پژوهش دراین زمینه هم سایه انداخته است.
تعارض منافع در آموزش پزشکی منجر به فشار روانی بر دانشجویان و بطور زنجیروار به دانشجویان بعدی منتقل می شود و این سیستم بهره کشی همچنین ادامه پیدا می کند
از مطالعات داخلی دراین زمینه می توان به گزارش مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی با عنوان «دسته بندی و مفهوم شناسی تعارض منافع» و همین طور «راهکارهای پیشگیری و مدیریت تعارض منافع» اشاره نمود که به بررسی ادبیات پایه دراین زمینه پرداخته است. البته اندیشکده شفافیت برای ایران نیز کتاب هایی با عنوان «تعارض منافع در بخش عمومی» و «جعبه ابزار مدیریت تعارض منافع در بخش دولتی» منتشر نموده است.
در حوزه سلامت، کتاب «تضاد منافع و آینده پزشکی» و «شناسایی فسادهای احتمالی در نظام سلامت» نیز در موسسه عالی پژوهش تامین اجتماعی انتشار یافته است.
البته رساله های دانشجویی در دانشگاه های علوم پزشکی و غیر علوم پزشکی دراین زمینه انجام شده که جای بررسی بیشتر دارد و بهتر است این مساله در زمینه پژوهش جدی تر گرفته شود.
به هر حال تعارض منافع در سیستم سلامت را باید از زاویه های مختلف بررسی کرد که در گزارش های بعد به بخش هایی از آن خواهیم پرداخت. این چالش بزرگ در شرایطی که تصمیم گیران سیستم سلامت از بدنه جامعه پزشکی انتخاب می شوند، به صورتی ادامه دارد، اما باید نگاهی فرابخشی به این مساله داشت و با در نظر گرفتن اهرم های کنترلی، تعارض منافع در سیستم سلامت را به حداقل رساند.
منبع: برتریها
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد تبعات تعارض منافع در سیستم سلامت از تقاضای القایی تا بهره کشی از دانشجویان پزشکی