شهرنشینی در آثار زویا پیرزاد
به گزارش برتریها همزمان با پیدایش شهر و شهرنشینی كه از جلوه های مدرنیته و توسعه جوامع انسانی هستند، مولفه های زندگی شهری در گونه های مختلف هنر همچون ادبیات نمود پیدا كرد و راه خویش را به داستان ها گشود تا جایی كه حوادث و وقایع و هم فضاهای شهری در داستان به تصویر كشیده شد.
هرچند شهرنشینی در رمان و داستان فارسی به تنهایی، هویتی مستقل ندارد و غالباً در پس زمینه آثار نویسندگان مختلف، بروز یافته است اما بررسی ها در آثار نویسندگان دهه های اخیر نشان می دهد که این مولفه، دستمایه اصلی خیلی از نویسندگان همچون «زویا پیرزاد» واقع شده است. وی ازجمله نویسندگانی است که هم راستا باژانرهای مختلف دیگر، «شهرنشینی» و مشخصه نتایج آنرا به رمان هایش تزریق کرده است. دو محور «هویت شهری» و «دغدغه های مدرنیته» با تشریح «توصیف فضای کلانشهرها» در جوامع شهری همچون مفاهیمی هستند که در آثار وی به خوبی هویداست.
فضاهای عمومی و مناطق شهری
یکی از پرکارکردترین نشانه ها و مظاهر زندگی شهری در دو اثر «چراغ ها را من خاموش می کنم» و «عادت می کنیم» پیرزاد، فضاهای عمومی شهری ازجمله خیابان و کوچه، معابر و پیاده رو، پارک ها و مراکز خرید، میادین شهر و... هستند که بازتابی گسترده دارند. اماکن عمومی به مثابه مکان تعلق جمعی، به محیط هایی اطلاق می شود که توسط دولت تأمین یا حمایت شده اند و در اساس، دسترسی مساوی و آزاد را برای همه استفاده کنندگان، به مثابه شهروند حاصل می کند.
پیرزاد، درباره بعضی از مکان ها و فضاهای عمومی سخن می گوید تا با توصیف آنها فضا را به خوبی به مخاطب نشان دهد. یکی از این فضاها که امروزه و با پیشرفت شهرها شاهد آن هستیم انواع رستوران هاست که در سطح شهرها می درخشند. مردم از این مکان هم برای خوردن غذا و هم برای قرارها و ملاقات های شخصی و اداری استفاده می نمایند. زندگی شهری تفریحات خاص خویش را دارد که یکی از آنها رفتن به رستوران های مختلف است. توصیف رستوران ها و فضای داخلی آن نمونه ای از این دست موارد است.
«خیابان» هم از دیگر فضاهای مهم شهری است که در همه اقسام قصه و داستان کوتاه و رمان به آن پرداخته شده است. در عصر مدرنیته دگردیسی شهرها و نوسازی بناها و خیابان ها همیشه مورد توجه نویسندگان قرار داشته است. درواقع هر شهر بنابر تقسیمات شهری به واحدهای کوچکتر یا همان مناطق مختلف تقسیم شده و هر یک از این واحدها شامل چندین خیابان و کوچه و محله و فضای باز و... می شود که به هر یک منطقه می گویند. مناطق مختلف با نام و شماره مخصوص از هم تمایز می یابند. این پدیده با شکل گیری شهرها و تمدن شهری به وجود آمد. ذکر این مولفه در رمان های پیرزاد حاکی از دقت نظر و باریک بینی وی و توجه او به جزئیات زندگی شهری است.
عوامل مؤثر درشکل گیری کیفیت ظاهری شهر ایرانی هم در رمان های پیرزاد به خوبی قابل رویت است. وی خیلی از مؤلفه های فیزیکی و مصنوعی موجود درشهرهای ایرانی را که نماد و نشانه زندگی شهری هستند بازنمایی نموده است. بعنوان مثال، ساختمان های بلند، فضای تنگ و خفه کننده آپارتمان ها هم انبوه سازی را یادآور شده است. گفتنی است در شهرها به دلیل استفاده بهینه از فضا آپارتمان سازی شکل گرفت. امروز آپارتمان ها بخش عمده ای از فضاهای مسکونی را به خود اختصاص داده اند.
فضاهای آموزشی و تفریحی
با گسترش شهرنشینی و تمدن در شهرها و همینطور شاغل شدن مادران موسساتی برای نگهداری از کودکان به وجود آمد که در طول روز از کودکان نگهداری می کرد و به آنها برخی آموزش های لازم را می داد. درواقع با گسترش علم و آکادمیک شدن تحصیلات و تخصصی شدن آن، دانشگاه های مختلف در سرتاسر شهرها و مراکز استانی شکل گرفت. امروزه در هر شهری دست کم یک دانشگاه وجود دارد. این مؤلفه خود یکی دیگر از وجوه تمایزهای شهر با روستاست.
نمود مکان های تفریحی و فرهنگی هم در آثار پیرزاد به خوبی قابل مشاهده می باشد. مثلاً سینما بعنوان کانون فکری و فرهنگی در جامعه و یکی از بهترین اکتشافات بشر است که به صورت نامحدود می تواند در خدمت مردم جامعه باشد. سینما از زمان ظهور تاکنون مخاطبان زیادی را به خود جلب کرده و همیشه مورد توجه مردم بوده؛ سطح کیفی آثار سینمایی هم تاثیر بسزایی در رشد ابعاد فکری، فرهنگی، اجتماعی و حتی اقتصادی و تجاری جامعه داشته است. پیرزاد به پدید آمدن هنر هفتم، یعنی سینما که از مهم ترین تحولات زندگی شهرنشینی است، اشاره دارد.
مکان های اداری و تجاری
پیروگسترش شکل کالبدی و افزایش مناسبات اجتماعی در شهرها هم به تدریج بر مبنای معیارها و عوامل متناسب باسازمان اجتماعی، زایش مشاغل و ایجاد مرکز خدماتی و تجاری در کلان شهرها امری اجتناب ناپذیر است. همسو با افزایش جمعیت شهری یکی از مهم ترین فرایندها، گوناگونی مشاغل، کسب و کارها و تنوع آن هاست. در نتیجه گسترش شهرها و افزایش مناسبات اجتماعی در شهرها هم به تدریج، شاهد پدید آمدن حرفه های جدید و به تبع آن ایجاد مرکز خدماتی و تجاری در کلان شهرها هستیم.
این مبحث هم از سوژه های هویت شهری است که از دید پیرزاد دور نمانده است. در آثار وی محیط های تجاری و محل کسب و کارهای شهری نظیر محضر، بنگاه، اداره پست، بانک و... به تناوب بازتاب یافته است.
با پیشرفت تکنولوژی در دنیای کنونی شاهد به وجود آمدن دستگاه ها و مشاغل گونانونی هستیم. شاید در گذشته به ذهن هیچ کس خطور هم نمی کرد که روزی محلی برای شستشوی اتوماتیک لباس ها وجود داشته باشد. اما تقریباً امروز یک امر بسیار عادی است و در همه شهرها به وفور یافت می شود. چون که وظیفه تکنولوژی خدمت به مردم است.
حمل و نقل، ابزارها و وسایل مدرن شهری
توسعه روزافزون شهرها، جابه جایی انسان و کالا را به صورت مساله ای بغرنج درآورده است که پیچیدگی آن دائما در حال افزایش می باشد. رشد شهری، تقاضای سفر زیادی را بوجود آورده و تسهیلات ناکافی موجود در زمینه حمل و نقل هم سبب شده تا شهرها برای خدمات حمل و نقل تا حدود زیادی به سیستم خیابان های خود متکی باشند. این مولفه هم در آثار پیرزاد به وفور قابل مشاهده می باشد.
دردوره قاجار، بعد از تأسیس دارالفنون مدارس جدید شروع به کار می کنند. این مدارس که بعدها نظام مدرسه ای و نظام آموزش و پرورش ایران بر اساس آن شکل گرفت، ابتدا به نام مدارس «رشدیه» و بعدها به نامهای دیگر به وجود آمدند. پیدایش موسسه های آموزش عالی و مراکز مطبوعاتی مانند قرائت خانه، مراکز هنری و تفریحی مانند مراکز نمایش تئاتر و اجرای موسیقی و مراکز فرهنگی دیگر، هرکدام توانستند هم در فضای کالبدی شهر مدرن ایرانی و هم در فضای مناسبات اجتماعی شهروندان تحول اساسی به وجود آورند.
شهرها در دوره مدرن، بر پایه‌ی نوع کارکردشان دارای هویت های مختلف سیاسی، اقتصادی، مذهبی، تاریخی و فرهنگی و علمی هستند.
تغییر و تحول محیط های زیستی، برپایه تغییر و گسترش نیازهای جوامع انسانی به تدریج سبب این تغییر در فضاهای مورد نیاز برای سکونت شد. این تغییر در ابتدا برپایه نیازهای اولیه انسان ها بود و به مرور تاریخ گرفتار دگرگونی شد و به جایگاه امروز جامعه شهری رسید. جایگاهی که با عنایت به هویت افراد و زمان و مکان و زندگی شهری در نقاط گوناگون جهان با عنایت به شرایط آب و هوایی و گذرهای تاریخی و سیاسی و اقتصادی و با عنایت به فرهنگ مربوط به خود شکل گرفت که این مساله سبب به وجود آمدن تمدن شهری شد.
یکی از این تغییرات نیاز به نیازهای روزمرگی زندگی در شهرهای بزرگ و کوچک بوده که سبب تفاوت نیازهای شهری و روستایی شد.
بازتاب شهر و زندگی شهری در رمان، که یکی از قالب های ادبی و نسبتا نوین در ایران است که در آثار زویا پیرزاد مشاهده می شود. ادبیات و شهر باهم سنخیتی دارند که در بستر اغلب رمان ها و داستان ها آنرا نظاره گریم. با تحلیل و تاثیر آنها بر یکدیگر در آثار مدرنی چون مجموع داستان های بلند، زویاپیرزاد ناگریز وارد حیطه هایی از معماری، انسان شناسی و فضاهای شهری می شویم که در داستان های پیرزاد بازتابی گسترده دارند.
از دید او شهرنشینی و زندگی مدرن در خیلی از موارد سبب رفاه شهروندان شده است، اما گاهی همین انسان که تمامی وسایل رفاهی برایش فراهم است به هیچ وجه احساس آرامش نمی کند و گرفتار ناراحتی و سردرگمی است.
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد شهرنشینی در آثار زویا پیرزاد