درباره محمد معین
برتریها: یكی از وقایع ادبیِ مهمِ 1321 خورشیدی، دریافت اولین دكتری رشته زبان و ادبیات فارسی است؛ واقعه ای كه با نامِ یكی از مهم ترین و برجسته ترین ادیبان و پژوهشگرانِ ادبیِ هم روزگارمان، محمد معین، رقم خورد.
۱۳۲۱ خورشیدی، سالی است که در آن اتفاق های مهمی در عرصه ادبیات ایران روی داده است. عبدالله مستوفی کتابِ سه جلدیِ ارزشمندِ «شرح زندگانی من» (تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه) را در این سال منتشر نموده است. سید محمدعلی جمالزاده، نویسنده نامدارِ ایران، نیز اولین رمانِ اجتماعی خودرا با نام «دارالمجانین» در همین سال به چاپ رسانده است. سید بزرگ علوی، دیگر نویسنده سرشناس ادبیات فارسیِ معاصر، نیز در همین سالِ ۲۱ بوده که رمانِ سیاسیِ «پنجاه و سه نفر» را منتشر می کند. در حوزه تحقیق ها و پژوهش های ادبی نیز دو کتابِ بسیار مهم و مرجعِ «سبک شناسی یا تاریخ تطوّر نثر فارسی» از استاد ملک الشعرای بهار و «حماسه سرایی در ایران» اثر استاد ذبیح الله صفا در همین سال برای اولین بار چاپ شده و به دست علاقه مندان رسیده است. به جز اینها باید تصریح کرد که در همین سال ۱۳۲۱ بوده است که محمدعلی فروغی (سیاستمدار و ادیبِ سرشناس و مصحح کلیات سعدی)، حسن وحید دستگردی ( شاعر، ادیب نامدار و مصحح آثار نظامی) و عبرت نایینی (شاعر سرشناس) دیده از دنیا فرومی بندند. پرویز ناتل خانلری نیز شعر معروف «عقاب» را در همین سال سروده است:
گشت غمناک دل و جان عقاب /// چو ازو دور شد ایام شباب
دید کش دور به انجام رسید /// آفتابش به لب بام رسید....
اما در کنار همه این رویدادهای ادبیِ ۱۳۲۱، یک رویداد ادبیِ مهمِ دیگر نیز در این سال رخ داده است و آن دریافت اولین دکتری رشته زبان و ادبیات فارسی است؛ [۱] واقعه ای که با نامِ یکی از مهم ترین و برجسته ترین ادبیان و پژوهشگرانِ ادبیِ هم روزگارمان، محمد معین، رقم خورده است. آری؛ محمد معین اولین فارغ التحصیلِ دکتری ادبیات فارسی یا به بیانِ دیگر، اولین دکترِ ادبیات فارسی است و امروز، زادروز او. این گزارش نیز به مناسبتِ همین زادروز، کوشیده است مروری داشته باشد بر روند دریافتِ اولین مدرکِ دکتری ادبیات فارسی توسط معین و نیز معرفی پایان نامه ایشان.
عمری کوتاه اما پُربار
محمد معین در نهم اردیبهشت ۱۲۹۷ در رشت متولد شد و در سیزدهم تیر۱۳۵۰ نیز به رحمت حق پیوست. در ظاهر وی پنجاه و سه سال عمر کرد، اما در اصل باید از این عمرِ کوتاه نزدیک به پنج سال را نادیده گرفت؛ چونکه وی از نهم آذر ۱۳۴۵ که گرفتار سکته مغزی شد تا سیزدهم تیر ۱۳۵۰، در حالتی اغماگونه به سر می برد. بدین سبب باید اظهار داشت که تا قبل از سکته مغزی، استاد ۴۸ سال بیشتر عمر نکرده اند و اگر دست کم هشت سال دوران کودکی و خردسالی را هم از این عدد کسر نماییم، چهل سال باقی می ماند؛ چهل سالی که برای خیلی از افراد سال های خوشگذرانی و به اصطلاح «جوانی کردن» است. اما این چهل سال برای محمد معین تنها سرمایه ای بود تا بتواند با آن، نام نیک خود را برای همیشه جاودان سازد.
از جمله آثاری که استاد معین طی عمر کوتاه اما پُربرکت خویش برجای نهاده، کتاب های مهمی را می توان نام برد: «فرهنگ معین»، «حافظ شیرین سخن»، تصحیح «برهان قاطع»، تصحیح چهارمقاله نظامی عروضی، تصحیح «جوامع الحکایات و لوامع الروایات» اثر عوفی، تصحیح «عبهرالعاشقینِ» روزبهان بقلی (به همراه استاد هانری کُربن)، «یوشت فریان و مرزبان نامه»، «اسم مصدر، حاصل مصدر»، تصحیح «دانشنامه علاییِ» ابن سینا (به همراه سید محمد مشکوة)، «جامع الحکمتین» اثر ناصرخسرو (به همراه هانری کربن) و ترجمه «ایران از آغاز تا اسلام»، اثر رومن گیرشمن.
اینها قسمتی از آثار استاد معین است که به صورت کتاب انتشار یافته و مقاله های پُرشمار وی را دربرنمی گیرد. البته باید به اینها افزود سال ها فعالیتِ معین در تدوین لغت نامه دهخدا را، چه زمانی که در کنار دهخدا فعالیت می کرد، چه آن گاه که بعد از وفات استاد دهخدا، بنابر وصیت ایشان به سرپرستیِ کارِ سامان دادن به لغت نامه منصوب گردید و تا آن گاه که توان در بدن داشت، عمر بر سر این خدمتِ مهم به زبان و ادب فارسی نهاد.
نخستین جلسه دفاع از رساله دکتری زبان و ادبیات فارسی
اما در بین کتاب های استاد معین اثرِ مهم دیگری نیز هست که به موضوع این گزارش بیش از همه مرتبط است؛ کتابِ «مَزدَیَسنا و تأثیر آن در ادبیات فارسی». این کتاب در واقع همان رساله دکتری استاد معین بوده است که وی در سال ۱۳۲۱ خورشیدی از آن دفاع می کند و بدین ترتیب اولین فارغ التحصیلِ دکتریِ رشته زبان و ادبیات فارسی لقب می گیرد.
محمد معین که قبل تر دوره لیسانس را در دانش سرای عالی (دارالمعلمین عالی سابق) با معدل ۱۷.۹۹ پشت سر گذاشته بود، از شروع سال تحصیلی ۱۳۱۸ نام خودرا در دوره دکتری رشته زبان و ادبیات فارسی ثبت می کند و این درحالی بوده که «دوره دکتری زبان و ادبیات فارسی بعد از مدت ها بحث و گفت و گو و مجادله و مشاجره سرانجام در مهر ۱۳۱۶ اساسنامه آن به تصویب شورای دانشگاه [تهران] رسیده بود». [۲] سه سال بعد از ورود به دوره دکتری، محمد معین در ۱۷ شهریور ۱۳۲۱ جلسه دفاع از پایان نامه دکتری خودرا برگزار می نماید و این، اولین جلسه دفاع از رساله دکتری در تاریخ دانشگاه تهران بوده است. سالنامه پارس شرح این جلسه را این گونه ثبت کرده است:
«روز هفدهم شهریور، در ساعت هشت و نیم بامداد برای اولین بار جلسه دفاع رساله دکتری محمد معین، با حضور جناب آقای دکتر سیاسی، وزیر فرهنگ؛ و هیات نظارت (با لباس رسمی) و استادان دانشگاه و گروهی از معاریف، در سالن دانشکده ادبیات تشکیل شد. آقای محمد معین که در خرداد سال ۱۳۱۳ در رشته فلسفه، ادبیات و علوم تربیتی به ستاندن درجه لیسانس نائل شده، سپس به وسیله مکاتبه از آموزشگاه Psychology Foundation بروکسل که تحت نظر روان شناس نامی، المرنولز، اداره می شود، روان شناسی علمی و شعب مختلف آن (خط شناسی، قیافه شناسی و مغزشناسی) را فراگرفته و در خرداد سال ۱۳۲۱ دوره دکتری ادبیات پارسی را به انتها رسانیده، طبق بخشنامه رساله دکتری به نگارش رساله ای تحت عنوان «مزدیسنا و تأثیر آن در ادبیات پارسی» به راهنمایی استاد ابراهیم پورداوود مشغول گردید.
تصویری از جلسه دفاع رساله دکتری استاد محمد معین پس از انجام تشریفات مقدماتی طبق مواد ۳، ۴، ۵، ۶ بخشنامه مزبور و گذراندن رساله از لحاظ استاد راهنما و قرائت قسمتی از آن و اظهار نظر توسط آقایان بدیع الزمان فروزانفر و ملک الشعرای بهار، استادان دانشگاه در جلسه یادکرده مراسم دفاع به عمل آمد.
هیئت نظارت دوره دکتری که در این نشست به منزله هیئت حاکمه محسوب می شد، به ریاست تدیّن و عضویت پورداوود (استاد راهنما) و آقای ملک الشعرای بهار تشکیل شد.... نخست، آقای وزیر فرهنگ، مجلس را با توضیحات وافی درباره ارزش رساله دکتری و کیفیت تنظیم آن و اینکه جلسه حاضر به مناسبت آنکه اولین بار در دانشگاه تهران برای دفاع رساله دکتری ادبیات تشکیل شده، در تاریخ فرهنگ ایران بی سابقه است با تقدیر از زحمات آقای معین افتتاح کردند. سپس با اجازه رئیس هیئت نظارت، آقای معین درباره چگونگی تدوین و تألیف رساله و اثبات جنبه های ابتکاری و سودهایی که از آن عاید ادبیات معاصر خواهد شد، سخن راندند. آن گاه آقای پورداوود شرحی در خصوص ضرورت نگارش این گونه رساله ها و تعمیم آنها در دانشگاه و تقریظ از مطالب و مباحث رساله ایراد کردند و سپس با اجازه رئیس هیئت، پرسش های گوناگون درباره مواضیع مختلف کتاب از ایشان به عمل آوردند.
تصویری از جلسه دفاع رساله دکتری مرحوم استاد محمد معین پس از استاد راهنما، آقای ملک الشعرای بهار سؤالات دیگری در دقایق ادبیات ایران باستان نمود و آقای معین به تمام پرسش ها پاسخ وافی داد. سپس جلسه برای شور و اعلام نتیجه موقتاً تعطیل شده، بعد از دَه دقیقه مجدداً تشکیل یافت و رئیس هیئت نظارت نتیجه را چنین اعلام داشتند: رساله آقای معین از هر حیث قابل تمجید و تحسین تشخیص داده شده و با قید «بسیار خوب» تصویب می شود و آقای محمد معین در زبان فارسی و ادبیات آن دکتر شناخته شده و به ایشان تبریک می گوییم». [۳]
رساله دکتری استاد معین درباره چیست؟
همچنان که اشاره شد، استاد معین در ۱۳۲۱ از رساله دکتری خود دفاع کردند. این رساله پنج سال بعد در سال ۱۳۲۶ در چارچوب کتاب «مزدیسنا و تأثیر آن در ادبیات فارسی» منتشر گردید و در دسترس اهل تحقیق قرار گرفت.
اما شاید برای شماری از مخاطبانِ این گزارش تابحال این پرسش پیش آمده باشد که موضوع این اولین رساله دکتری دفاع شده در رشته زبان و ادبیات فارسی چیست و این واژه «مزدیسنا» که چندین بار در سطرهای پیشین تکرار شده، به چه معنا است؟ استاد معین در دیباچه کتابِ «مزدیسنا و تأثیر آن در ادبیات فارسی» درباره «مزدیسنا» این طور توضیح داده است:
«مَزدَیَسنا (Mazdayasna) کلمه ای است اوستایی، همان زبانی که قسمتی از کتاب اوستا بِدان بر زبان زرتشت جاری شده. این کلمه صفت و مرکّب از دو جزء است: «مزده» به مدلول دانا و در عرفِ آیین زرتشتی به خدای یگانه اطلاق می گردد؛ و یسنا به مدلول ستایش.... در اوستا «مزدیسنا» بارها آمده است. در خیلی از موارد با صفتِ «زرتشتی» و به معنیِ دینِ آورده‌ی زرتشت یک جا استعمال شده، بسا نیز با کلمه «راستی پرست» هم راه است. پیروان آیین مزدیسنا را مَزدیسنان گویند». [۴]
استاد معین در همین دیباچه، از پیشینه پیدایش آیین مَزدَیَسنا نیز نوشته است: «در حدود هزار و صد سال قبل از مسیح، آیین مزدیسنا پدید آمد و روز به روز بر دامنه نفوذ آن بیفزود. ظاهراً آخرین پادشاهان هخامنشی زرتشتی بودند. از اخبار مورخان یونانی برمی آید که اوستا، کتاب آسمانی مزدیسنان، در زمان هخامنشیان مدوّن بوده و ایرانیان طبق آن رفتار می کردند. بعد از هجوم اسکندر و تثبیت حکومت یونانیان در ایران و نفوذ آنان در شئون ملّی، بااینکه دین ایرانی از بین نرفت، ولی اوستا پراگنده و پریشان گردید. در سنّت زرتشتیان و در خیلی از کتب پهلوی مانند دینکرت و بندهشن و اردای ویراف نامه مسطور است که اوستای هخامنشیان را اسکندر بسوخت و از همین رو او را گُجَستَک یعنی ملعون لقب دادند». [۵]
بخش نخستِ این کتاب به توضیح درباره اینکه آریایی ها قبل از ظهور زرتشت چه آیینی داشته اند، اختصاص دارد. در این بخش ضمن اشاره به اینکه آریاییانِ ساکنِ هند و ایران به خدایان گوناگون اعتقاد داشته اند، موضوعاتی چون آیین میتره (مهر)، ربّ النوع آتش، مسئله باور آریاییان به دوگانگی خیر و شر، ایندره (ربّ النوع رعد) و همین طور انعکاس دین آریایی در شاهنامه فردوسی طرح شده است.
بخش دوم کتاب اما به تمامی به زرتشتِ پیامبر، بنیانگذارِ آیین مَزدَیَسنا اختصاص دارد. در این بخش درباره وجه اشتقاق واژه زرتشت، نسب و زمان و مولد و خاندان و فرزندان و محل بعثت و شهادت و پادشاه معاصر زرتشت آگاهی های سودمندی در اختیار خواننده نهاده شده است. از دیگر مطالبی که در این بخش آمده، بررسی انتساب های زرتشت (ع) به پیامبران بنی اسرائیل همچون حضرت ابراهیم، ارمیای نبی و عُزَیر (ع) است.
سومین بخش کتاب نیز درباره اوستا و تفسیر پهلوی آن (زَند) است. در همین بخش از زبان و خط اوستایی و نیز بخش های گوناگونِ اوستا سخن رفته است.
همچنین عنوان بخش های دیگر این کتاب بدین ترتیب است:
بخش چهارم: آیین مزدیسنا؛ بخش پنجم: میِ مغانه؛ بخش ششم: آیات و احادیث؛ بخش هفتم: مزدیسنا و شعر پارسی؛ و بخش هشتم: تصوف و مزدیسنا.
در دو بخشِ پایانی کتاب، مؤلف به تحلیل و بررسی تأثیر آیین مزدیسنا در شعر شاعرانی چون دقیقی طوسی، فردوسی طوسی، اسدی طوسی، فخرالدین اسعد گرگانی، ناصر خسرو، خاقانی، زرتشت بهرام پژدو، سعدی، جامی، سنایی، اوحدی اصفهانی، عطار، مولانا، حافظ و هاتف اصفهانی پرداخته است.
نظر استاد راهنما
ابراهیم پورداوود، پژوهشگر اوستا و فرهنگ و زبان و ادب ایران قبل از اسلام، که خود استادِ راهنمای رساله دکتری محمد معین بوده، بر آن رساله‌ی کتاب شده مقدمه ای نیز نوشته است. استاد پورداوود در قسمتی از مقدمه خویش بر کتاب «مَزدَیَسنا و تأثیر آن در ادبیات فارسی» درباره زحمتِ عالمانه و سخت کوشانه معین در راه تألیف این کتاب و نیز بعضی از خاصیت های ممتازِ این اثر، این گونه نوشته است:
«موضوعِ این نامه به دست دادنِ رشته ای است که ادبیات فارسی را به ادبیات مَزدَیَسنا می پیوندد، یا به عبارت دیگر از یک سو نشان دادن برخی لغات و اصطلاحات نظم و نثر فارسی است که معادل آنها در اوستایی که هنوز در دست داریم نیز دیده می شود و از طرف دیگر نمودنِ افکار و مفاهیم مزدیسنا در ادبیات فارسی است. این امر که تابحال سابقه نداشته، به کوشش آقای دکتر محمد معین صورت گرفت و خدمت شایانی نسبت به ادبیات فارسی انجام گردید. پیدا است که چنین خدمتی باید به دستیاری کسی صورت پذیرد که از ادبیات فارسی بهره مند و با ادبیات مزدیسنا نیز آشنا باشد. خوشبختانه گردآورنده‌ی فاضل این نامه‌ی بزرگ و سودمند از این هر دو برخوردارست. خودِ نگارنده که گواهِ کار دشوار ایشان بود، به خوبی می دانم که در هنگام هشت سال چه رنجی در سرِ این کار بردند تا چنین گنجی اندوختند. گذشته از کار و کوشش بسیار که از مشخصات ایشان است، چنین تألیفی بدون ذخیره علمی و شوق سرشار صورت نمی گیرد.
استاد ابراهیم پورداوود خوانندگانِ این نامه ارجمند خود خواهند دریافت که یک رشته از لغات مزدیسنا که در ادبیات فارسی به کار رفته آن چنان که باید توضیح و ریشه و بُنِ آنها نشان داده شده است و در هر جمله‌ی از نظم و نثر که این واژه ها آمده، ابهام برطرف گردیده است. همچنان خواهند دانست معانی که در فرهنگ ها برای آنها یاد شده، چیزی جز حدس ناخوش و سست نیست. از اینها گذشته خیلی از مسائل مزدیسنا در این نامه یاد شده که دانستن آنها ادیبان زبان فارسی را بایسته است». [۶]
خداوند روح استاد معین و استاد پورداوود و همه استادانِ بی بدیلی را که ذکر خیرشان در این سیاهه رفته است، شاد کند.
ارجاع ها:
۱. وقایع ادبیِ روی داده در سال ۱۳۲۱ باتوجه به آنچه در کتاب «سالشمار ادبیات معاصر ایران» ثبت شده، گزینش شده است. برای آگاهی بیشتر رک به «سالشمار ادبیات معاصر ایران»؛ محمود مدبّری؛ کرمان: انتشارات دانشگاه شهید باهنر؛ ۱۳۸۷؛ ص ۷۳ تا ۷۵.
۲. «کارنامه دکتر معین»؛ عبدالله نصری؛ تهران: امیرکبیر؛ ۱۳۶۴؛ ص ۲۸.
۳. همان. ص ۲۸ و ۲۹.
۴. «مزدیسنا و تأثیر آن در ادبیات فارسی»؛ محمد معین؛ تهران: دانشگاه تهران؛ ۱۳۲۶. ص ۳.
۵. همان. ص ۳ و ۴.
۶. همان. ص نوزدهم.
منبع: برتریها
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد درباره محمد معین