تصرف هرمز سنگ بنای مناسبات استعماری در خلیج فارس
برتریها: پرتغالی ها اولین استعمارگرانی بودند كه از غرب اروپا به خلیج فارس و هندوستان وارد شدند، حضور آنها به خلیج فارس همزمان با سال های نخست سلطنت شاه اسماعیل صفوی بود. آنها بیش از یكصد سال این منطقه را تحت استعمار خود قرار دادند و به اقتصاد و تجارت ایران ضربه زدند.
هرمز تا دوره صفویه به بندری در نزدیکی مصب رودخانه رودان (میناب) بر کناره خلیج فارس نزدیک بندر میناب امروزی گفته می شد، این بندر از مراکز تجاری و از بزرگ ترین پایگاه های داد و ستد میان ایران، هندوستان و سواحل جنوبی خلیج فارس به شمار می رفت. بندر هرمز تحت حکومت حکام محلی قرار داشت که ملوک هرمز نامیده می شد و غالباً خراج گزار فرمانرواهای فارس بود. از ۹۰۱ هجری آلفونسو آلبوکرک به فرمان پادشاه پرتغال به خلیج فارس آمد و در ۹۱۳ هجری بعد از نبردی به هرمز دست یافت. شاه اسماعیل صفوی به دلیل نداشتن نیروی دریایی مقتدر نتوانست در مقابل آلبوکرک اقدامی به عمل آورد در نتیجه، تصمیم گرفت با آنان از در مسالمت درآید. بدین سبب نامه ها و سفیرانی میان شاه اسماعیل و آلبوکرک ردوبدل و مقرر شد که پرتغالی ها کشتی های جنگی در اختیار ایران قرار دهند اما یک سال بعد آلبو کرک درگذشت و پرتغالی ها به وعده خود عمل نکردند. اوضاع تقریباً به همین ترتیب بود تا اینکه شاه عباس به سلطنت رسید و پرتغالی ها را از جریزه هرمز بیرون کرد، در این زمان مانوئل پادشاه پرتغال خودرا امیر پرتغال، شرق آفریقا و پارس می دانست آنها سراسر شرق آفریقا تا مالاگا و حتی قسمتی از هند و چین را نیز در اختیار داشتند و بزرگترین امپراتوری سده ۱۶ جهان محسوب می شدند. پرتغالی ها می خواستند که بر تجارت آفریقا و آسیا سلطه داشته باشند و بنابراین هرمز را هم در اختیار گرفتند.
چگونگی ورود پرتغالی ها به هرمز
بعد از تشکیل شدن امپراتوری عثمانی و تصرف قسطنطنیه (استانبول کنونی) توسط ترکان و از میان رفتن مسیر تجاری جاده ابریشم، روابط تجاری میان آسیا و اروپا با مشکلات مختلفی رو به رو شد. از جانب دیگر رقابت میان تجار ونیزی و دیگر اروپاییان بر سر کالاهای گران قیمت شرق، اروپاییان را به فکر یافتن راه های جدید تجاری در مناطق شرقی انداخت که به آغاز دور جدیدی از استعمار در کشورهای مسلمان خصوصاً ایران و هند منجر گردید. در سده پانزدهم میلادی بود که پرتغالی ها بیشتر از بقیه برای در دست گرفتن این تجارت مهم تلاش کردند بنابراین ناوگان های بسیاری را به همراه دریانوردانی چون واسکو دوگوما، بارتولو مئو دیاس، پرودی کویلیان برای شناسایی این مناطق به شرق و سواحل جنوبی آفریقا، جنوب هند و عربستان فرستادند در واقع جهانگردان پرتغالی آن روزگار، وابسته به دربار و فرمانده تحت امر پادشاه پرتغال بودند و در ماموریت های خود به ایران، گزارش مفصلی از اهمیت این سرزمین را به دربار پرتغال می فرستادند.
دریانوردان و مأموران امپراتوری همه بر این باور بودند که اگر پرتغال می خواهد، نبض تجارت آن روز جهان را به دست بگیرد باید پایگاه و جایگاهی در خلیج فارس و دریای عمان داشته باشد، بدین سبب از روزی که تنگه هرمز را کشف کردند، حدود ۹ سال طول کشید تا دربار فرصت مناسب را برای اعزام ناوگان ها و نیروی های نظامی خود به منطقه را پیدا کند تا تمام رفت و آمد کشتی های تجاری را زیر نظر داشته باشد. آنها اولین استعمارگرانی بودند که از غرب اروپا به خلیج فارس وارد شدند و هدف اصلی آنان، قبضه کردن تجارت در منطقه بود. پرتغالی ها به محض ورود به شرق، تجارت را که تا پیش از این در دست اعراب عمان و یمن بود به زور و اجبار از آنها گرفته و خود به دست گرفتند تا اینکه در ۱۵۰۶ میلادی آلفونسو آلفوکرک دریاسالار معروف پرتغالی که به مستعمرات پرتغال در آسیا سفر کرده بود به خلیج فارس رفت و با آن نواحی آشنایی پیدا کرد و بلافاصله با حضور در دربار مانوئل پادشاه پرتغال طرح خودرا برای اشغال جزایر خلیج فارس ارائه کرد. آلبوکرک اعتقاد داشت، هر کشوری که سه نقطه مالاگا، عدن و هرمز را در اختیار داشته باشد بر تجارت دنیا حاکم می شود.
در هنگام حمله پرتغالی ها به جزیره هرمز، شاه اسماعیل به شدت درگیر جنگ با عثمانی ها بود بنابراین آلفونسو آلبوکرک با بیش از ۲۰ کشتی جنگی به منطقه وارد شد و هرمز را اشغال کرد. آنها بحرین، گمبرون (بندرعباس) و برخی مناطق دیگر را هم اشغال کرده، اوضاع را در دست گرفتند و برای جزایری که در اشغال داشتند، امیر هم تعیین کردند، پس از این حادثه سیف الدین حاکم هرمز به صورت امیر خراج گزار پرتغال در صدر حکومت هرمز قرار گرفت. پرتغالی ها مرتب بر میزان خراج هرمز می افزودند. این خراج ظالمانه در طول چند سال، ۶ برابر شد اما ماجرا به همین خراج ختم نمی شد. پرتغالی ها به جهت اینکه خاطرشان از تسلط بر منطقه راحت باشد در منطقه های مختلف استحکامات نظامی می ساختند و بدرفتاری، تحقیر و توهین هایشان نیز پا به پای ظلمی که در حق مردم محلی روا می داشتند، روز به روز افزایش می یافت. بارها مردم دست به شورش زدند و گاه حتی حاکمان محلی دست نشانده را به قتل رساندند تا در نهایت سربازان پرتغالی دست به کار شوند و دست به کشتار بزنند. در واقع ساکنان بنادر خلیج فارس، نزدیک به ۱۲۰ سال، هزینه کم تجربگی شاه اسماعیل صفوی را می پرداختند که تصور کرده بود، می تواند پرتغالی ها را با زبان خوش راضی کند تا ایران را در منافع تجارت دریایی شریک کنند. دیگر پادشاهان صفوی وقتی متوجه شدند که چه گوهر گرانبهایی را به بیگانه تقدیم کرده اند که پرتغالی ها جای پایشان را در خلیج فارس محکم کرده و قصد بیرون رفتن نداشتند. در این دوره هرمز شهری زیبا، پررونق، مرفهی بود. عظمت شهر و جزیره هرمز به قدری زیاد شد که ۲ سده بعد و تا زمانی که توسط پرتغالی ها اشغال شد، مرکز ولایات خلیج فارس همچون بحرین محسوب می شد، بدین سبب تسلط پرتغالی ها بر هرمز برای اقتصاد ایران بسیار زیان بار بود.
پایانی بر استعمار پرتغالی ها در جزیره هرمز
با تمام گرفتاری هایی که شاهان صفوی در جبهه های شرق با ازبکان و در جبهه های غرب با ترکان عثمانی داشتند، همیشه نیم نگاهی به حضور پرتغالی ها در جنوب ایران و اخراج آنها از این مناطق داشتند اما این امر برای شاه اسماعیل اول و شاه طهماسب مقدور نبود بدین سبب تسلط پرتغالی ها بر امور تجاری و اقتصادی هرمز تا دوره شاه عباس اول ادامه یافت اما سپاهیان شاه عباس به رهبری امام قلی خان در ۱۶۲۳ میلادی و به کمک انگلیسی ها، پرتغالی ها را از هرمز بیرون کردند. در واقع شاه عباس بعد از برقراری صلح با عثمانی تصمیم گرفت که با کمک انگلیسی ها، پرتغالی ها را از جزیره هرمز بیرون و دست آنها را از آنجا کوتاه کند. در زمان شاه عباس اول، وضعیت دفاعی ایران با یک سده پیش بسیار تغییر کرده، حکومت ایران قدرت بیشتری یافته بود و ایرانیها توانسته بودند بحرین، گمبرون و... را در اختیار بگیرند و در کنار پرتغالی ها تجهیزات و استحکامات نظامی بسازند از جانب دیگر دربار پرتغال قدرت و شوکت قبل را نداشت و مهم تر از این ها برای تجارت دریایی خود رقیب سرسختی مانند انگلیسی ها پیدا کرده بودند که دست طمع به طرف هند دراز کرده و کمپانی هند شرقی را راه انداخته و داشتند رشته کارِ استعمارگری را از دست پرتغالی ها در می آوردند. بدین ترتیب سپاه ایران با قدرتی که یافته بود، توانست نه فقط جزیره هرمز را آزاد سازد بلکه پرتغالی ها را تا مومباسا در کنیا مجبور به عقب نشینی کند و این مقدمه ای برای شکست های متوالی پرتغال در شرق آفریقا شد و با حمایت شاه ایران، رهبر مسقط موفق شد، قلعه عظیم مومباسا را در جنگ خونینی که به جنگ صلیبی مومباسا مشهور است، تصرف کند. بدین ترتیب پرتغالی ها بعد از یک سده حضور استعماری در خلیج فارس در مقابل لشکریان شاه عباس اول وادار به عقب نشینی شدند.
بناهای پرتغالی ها در هرمز
از تسخیر هرمز توسط پرتغالی ها حالا تنها چند قلعه باقی مانده است، البته این بناها تا حدود زیادی لطمه دیده اند. چیرگی پرتغالی ها براین آبراه مهم دریایی ۱۱۰ سال طول کشید. در این مدت آنها به ساختن دژها و استحکاماتی پرداختند که از آن جمله می توان به دژهای هرمز، قشم و لارک اشاره نمود. سرانجام در ۱۶۲۳ میلادی این قلعه و دیگر پایگاه ها در دهانه خلیج فارس به تصرف لشکر امام قلی خان یکی از سرداران صفوی درآمد. قلعه پرتغالی های قشم شامل انبارهای اسلحه، آب انبار بزرگ، اتاق های سربازخانه، زندان، کلیسا، مقر فرماندهی و تالار است. در ۱۳۸۷خورشیدی به دنبال حفاری های شرکت برق در محدوده ۵۰۰ متری قلعه پرتغالی ها، تونل قدیمی متصل به این قلعه در قشم کشف شد. این تونل که به قلعه پرتغالی ها متصل است، راه فرار فرماندهان و نیروهای نظامی پرتغالی و همین طور مکان نگهداری مهمات نظامی آنان بوده است. این تونل به طول حدود سه کیلومتر ادامه دارد.
منبع: برتریها
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد تصرف هرمز سنگ بنای مناسبات استعماری در خلیج فارس