استبداد و خودكامگی پهلوی مانعی در راه تحقق اصلاحات آمریكایی
به گزارش برتریها پیشبینی افزایش ریسك وقوع انقلابی اجتماعی در ایران سبب شد تا امریكایی ها، محمدرضا پهلوی را برای آغاز اصلاحات مورد نظر خودشان تحت فشار قرار دهند اما استبداد و خودكامگی، اقدامات سركوبگرانه و سیاست های ضد استقلال و توسعه فساد و افزایش شكاف طبقاتی، همه سبب شد تا یك ائتلاف بزرگ اجتماعی، سیاسی، فراقومی و فراطبقاتی ضد رژیم شكل بگیرد و این اصلاحات ابتر بماند.
پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ خورشیدی برای چند سالی محمدرضا پهلوی با ازسرگرفتن صدور نفت خام، گرفتن کمک بلاعوض و نظامی از آمریکا(کمک مالی به ارزش ۱۴۵میلیون دلار)، پرکردن بازار با کالاهای وارداتی و سرکوب کردن تمام عیار نیروهای مبارز، اوضاع را تثبیت و آرامشی ظاهری برقرار کرد اما کوتاه زمانی بعد در ۱۳۳۸ خورشیدی آثار بحران اقتصادی بروز یافت و نابرابری تراز بازرگانی، کمبودهای شدیدی را پدید آورد و در نتیجه اعتصابات کارگری و اعتراضات مردمی گسترده ای، پایه های ثبات رژیم را سست و لرزان کرد. با پیشبینی افزایش ریسک وقوع انقلابی اجتماعی بود که امریکایی ها، محمدرضا پهلوی را برای آغاز اصلاحات تحت فشار قرار دادند. بنا بر این دولت آمریکا در ۲۸ تیر ۱۳۴۱ خورشیدی اعلام نمود که در مدت ۱۴ ماه نخست وزیری علی امینی، ۶۷ میلیون و ۳۰۰ هزار دلار به ایران کمک کرده است.
اوضاع بعد از سقوط دولت دکتر مصدق
ساقط شدن دولت محمد مصدق، زمینه های مناسبی را برای تسلط مجدد بیگانگان بر منابع نفتی کشور ایجاد کرد. سرازیر شدن پول نفت به کشور و عدم برنامه ریزی صحیح جهت استفاده از آن، جهت آسایش و رفاه مردم، سبب شد که منابع ثروت کشور در دست محمدرضا پهلوی و طبقه حاکم بماند. با این وصف، پول به دست آمده از نفت به جای سرمایه گذاری در بخش های تولیدی و اقتصادی و ترمیم اقتصاد ضعیف ایران در جهت خرید کالاهای لوکس و تجملی بیگانگان مصرف می شد و در واقع به خود آنها باز می گشت. اوضاع نابسامان اقتصادی بر مردم فشار زیادی وارد می کرد. تورم و کسری تراز پرداخت ها، دولت را وادار به انقباض اعتبارات، افزایش تعرفه های واردات و کاهش هزینه های عمومی و استقراض از نهاد های بین المللی و کشورهای دیگر کرده بود و این به ورشکستگی بانک ها و بخش های خصوصی انجامید. این مسئله سبب نارضایتی مردم از اوضاع پیش آمده می شد. رژیم اعتراض مردم را در زمینه اقتصادی با زور سرکوب می کرد. چنان که اعتراض و اعتصاب کارگران کوره پزخانه های جنوب تهران را در ۱۳۳۸ خورشیدی با به مسلسل بستن کارگران تمام کرد.
در این شرایط که محمدرضا پهلوی خطر سقوط را به خوبی حس کرده بود با راهنمایی و ارشاد حامی قدرتمند خود یعنی آمریکا تصمیم گرفت دست به انجام اصلاحات بزند.
احتمال افتادن ایران به دامن بلوک شرق
همچنین مجموعه بحران های سیاسی و اقتصادی ایران، آمریکاییان را نگران کرد. این نگرانی زمانی شدت گرفت که کندی با خروشچف در وین دیدار نمود. رهبر شوروی به تمسخر محمدرضا پهلوی پرداخت و اظهار داشت که ایران به سبب تحولات سیاسی مثل یک سیب گندیده در دامان شوروی خواهد افتاد. ازاین رو انجام اصلاحات از آن جهت برای آمریکا اهمیت داشت که هر لحظه احتمال افتادن ایران به دامن بلوک شرق تصور می شد. بنا بر این آمریکا از رژیم پهلوی خواست که دست به تحول فریبکارانه بزند و اصلاحاتی را شروع کند که توده های کارگر و دهقان راضی شوند. آنها را سرگرم سازد و شعارهای کاذب را رواج دهند. این شعارها در حدود زمین برای دهقانان و آسایش و رفاه برای کارگران باشد تا از قهر انقلابی جلوگیری کند.
دولت علی امینی؛ علم کردن بیرق اصلاحات ارضی و مبارزه با فساد
به این ترتیب محمدرضا پهلوی ابتدا برای زمینه سازی اصلاحات، جعفر شریف امامی را به نخست وزیری برگزید. یکی از برنامه هایی که شریف امامی برای آماده کردن اذهان جهت پذیرش اصلاحات آتی مامور پیگیری آن شد، شعار برقراری احزاب مختلف و آزادی در ایران بود اما محمدرضا پهلوی مدتی بعد شریف امامی را از کار برکنار کرد و به جای وی علی امینی را برگزید.
مهمترین وظیفه دولت امینی در جهت سیاست خارجی آمریکا مبتنی بر جنگ سرد و محدود سازی کمونیسم، اصلاحات ارضی بود. بدین سان ورود وی به صحنه سیاست با علم کردن بیرق اصلاحات ارضی و مبارزه با فساد همراه بود. امینی برای اجرای اصلاحات ارضی حسن ارسنجانی، یکی از حامیان اصلاحات ارضی را بعنوان وزیر کشاورزی انتخاب کرد و برای توسعه اختیاراتش از محمدرضا پهلوی خواست تا مجلس تازه تاسیس شده را منحل کند و در غیاب آن به تصویب قانون اصلاحات ارضی اقدام نمود.
قانون اصلاحات ارضی در دی ۱۳۴۰ تصویب گردید اما اجرای این برنامه نیازمند صرف هزینه های زیادی بود. دولت آمریکا در این خصوص به ایران قول مساعدت داده بود تا هر چه سریعتر اصلاحات، جامه عمل بپوشد و نیات آمریکا عملی شود. یک ماه بعد از تصویب قانون اصلاحات ارضی در ۲۰ بهمن ۱۳۴۰ خورشیدی چستر پاولز مشاور کندی در امور آسیا و آفریقا برای حمایت مستقیم از این قانون وارد ایران شد و در بدو ورود برای اولین بار عبارت انقلاب سفید را به کار برد.
امینی پس از دیداری که با پاولز در ۲۱ بهمن ۱۳۴۰ داشت، تصریح کرد؛ این دولت انجام یک انقلاب سفید را از نظر مصلحت مردم، ضروری تشخیص داده و به دنبال اجرای آن بعد از تصویب قانون اصلاحات ارضی است. ازاین رو برای تأمین مخارج اصلاحات ارضی کنسرسیوم نفت به اشاره آمریکا تولید نفت را افزایش داد تا آنجا که ایران به مقام سوم صادر کننده نفت در جهان رسید و در کنار آن فروش اسلحه به ایران محدود شد تا با این صرفه جویی، بودجه لازم برای اصلاحات آمریکایی فراهم آورد.
اختلاف محمدرضا پهلوی با علی امینی
امینی با عنایت به تجربه دوران مصدق و با اتکا به حمایت آمریکا و برای اجرای کامل و سریع سیاست های مورد نظر که با منافع خاندان پهلوی و اطرفیان وی تا حدودی در تضاد بود، درخواست اختیارات تام و حتی کنترل نیروهای دفاعی را از محمدرضا پهلوی کرد. محمدرضا پهلوی در موقعیت دشواری واقع شده بود. اگر نظرات امینی را می پذیرفت در واقع حذف تدریجی قدرت مطلقه سلطنت و نفوذ دربار را پذیرفته بود و اگر می خواست به مخالفت بر خیزد، هر لحظه وقوع یک کودتا و سقوط نظام سلطنتی ممکن بود.
اختلاف میان محمدرضا پهلوی و دولت امینی رو به افزایش بود. نگرانی از وقوع یک کودتا همه عوامل و ایادی خاندان پهلوی و حمایتگرانش را به جستجوی راهی برای خارج شدن از وضع موجود وادار کرد. محمدرضا پهلوی از راه اسدالله علم و با کمک بنیاد راکفلر و برخی از یهودیان آمریکایی و انگلیسی توانست رضایت کندی را برای دیدار به دست آورد. بدین سان در ۲۱ فروردین ۱۳۴۱ محمدرضا پهلوی به همراه همسر خود به آمریکا سفر کرد و مذاکره سه ساعته ای با کندی داشت که در این گفتگو محمدرضا پهلوی بر تقاضای کمک های نظامی شدیداً تاکید ورزید. محمدرضا پهلوی در نشست مشترک در مجلس آمریکا در سخنانی نسبت به وجود خطر کمونیسم در شمال اخطار داد و در ضمن دولت آمریکا را از انجام اصلاحات مطمئن کرد. در مقابل این اعلام آمادگی و پذیرفتن مسئولیت به وسیله محمدرضا پهلوی، دولت آمریکا اعلام نمود که حمایت های سیاسی، نظامی و اقتصادی از او می کند و نیازی به دولت امینی نیست.
آزادی های سیاسی یک ارزش تزئینی است
محمدرضا پهلوی از دهه ۱۳۴۰ به بعد، برنامه های بلندپروازانه ای را به اجرا گذاشت. ناکامی ها، مخالفت ها و موانع، هیچ کدام مانع وی در تعقیب سیاست هایش نبودند. در واقع او به نوسازی ساختار اجتماعی و اقتصادی فکر می کرد و اگر از دموکراسی در دهه های ۴۰ و ۵۰ خورشیدی سخن به میان می آورد، منظور او فقط دموکراسی اقتصادی یا به عبارت بهتر دموکراسی شاهنشاهی بود. وی آزادی را در فضای دهه های ۴۰ و ۵۰ خورشیدی عامل هرج و مرج و آشفتگی می دانست و تاکید می کرد. برای شخصی که در فقر غوطه می خورد، آزادی های سیاسی تنها دارای یک ارزش تزئینی است.
دولت اسدالله علم؛ سرسپرده و مطیع
به هر حال بعد از برکناری امینی، اسدالله علم به نخست وزیری رسید. حکومت علم و دوران نخست وزیری او ۲ خصوصیت بارز در تاریخ معاصر ایران داشت. نخست آنکه دوران این حکومت آغازگر دیکتاتوری مطلق محمدرضا پهلوی بود. دوم اینکه مبارزه روحانیت و دیگر طبقات با رژیم، شکل تازه ای گرفت و لبه تیز حملات متوجه محمدرضا پهلوی شد اما روی کار آمدن علم بعنوان فردی سرسپرده و مطیع اوامر وی در صدر دولت، خیال او را از ایجاد مزاحمت ها و مخالفت ها در داخل دولت ضد قدرت مطلقه خود راحت کرد. بدین سان طرح های انقلاب سفید با جدیت از سوی دولت علم پی گیری شد اما نتیجه چیزی شد که انتظار آن نمی رفت.
عدم جذب طبقه متوسط جدید به رژیم و برنامه اصلاحات
استبداد و خودکامگی محمدرضا پهلوی، اقدامات سرکوبگرانه و سیاست های ضد استقلال و توسعه فساد و افزایش شکاف طبقاتی، همه مانع از جذب طبقه متوسط جدید به رژیم و برنامه اصلاحات شد. جز قشر کوچکی از مدیران درجه اول سیاسی و اقتصادی و صاحبان موسسه های جدید مالی و تولیدی که آنان هم سرانجام نتوانستند نارضایتی خویش را از خودکامگی محمدرضا پهلوی و مداخله های درباریان پنهان کنند. در نتیجه برنامه های اصلاحات رژیم، بیشتر از آنکه بر دوستان و وفاداران به حکومت بیفزاید بر اقتدار مخالفان افزود.
ائتلاف بزرگ ضد اصلاحات رژیم پهلوی
هر اندازه زیاده روی محمدرضا پهلوی و اطرافیانش در استبداد، تمرکز قدرت، ریخت و پاش و فساد مالی و اخلاقی و بی اعتنایی به مصالح ملی در مقابل مداخله جویی ها و مطامع قدرت های امپریالیستی افزایش می یافت، قشرها و طبقات مختلف جامعه و نیروهای گوناگون مبارز به یکدیگر نزدیک تر می شدند و ائتلاف بزرگ اجتماعی، سیاسی، فراقومی و فراطبقاتی ضد رژیم، تبلور عینی و عملی بیشتری پیدا می کرد. محمدرضا پهلوی به جای نوسازی نظام سیاسی، قدرتش را بر سه رکن نیروهای مسلح، شبکه حمایت دربار و بوروکراسی عریض و طویل دولتی استوار ساخت.
اصلاحات تحمیلی ساختار طبقه حاکمه ایران را تغییر داد و از نقش فائقه اعیان و اشراف می کاست و آنان را به حاشیه حاکمیت می راند و طبقه جدیدی از مدیران و سرمایه داران مدرن را که وابستگی بیشتری به آمریکا داشتند در قدرت سهیم می کرد. طبیعی است که این تحولات، مخالفت گروه هایی را برانگیخت؛ همچون گروهی از بزرگ مالکان و بخصوص سران عشایر که دور از ساخت قدرت بودند و با از دست دادن موقعیت خود در روستا، امید چندانی به قرار گرفتن در جایگاه تازه ای در بالای هرم طبقات اجتماعی و قدرت سیاسی نداشتند.
محمدرضا پهلوی با واگذاری مالکیت های صنعتی به مالکان اراضی ای که زمین هایشان میان دهقانان تقسیم شده بود آنان را به بخش صنعت انتقال داد و مدیران جدید بیشتر از میان فرزندان آنان انتخاب و در صدر موسسه های اقتصادی یا مسئولیت هایی سیاسی به کار گرفته شدند. گروهی از روسای عشایر و خوانین، که ارتباط خوب و نزدیکی با پهلوی نداشتند، چون تسلیم فرامین محمدرضا پهلوی نشدند، به شدت مجازات و سر جای خود نشانده شدند. مخالفت های جدی تر از سوی قشرها و طبقات اجتماعی بیرون از حاکمیت بروز کرد.
اجرای اصلاحات امریکایی، طبقه تاجران، بازاریان و پیشه وران را که پایگاه و متحد دیرین و سنتی آنان بودند به لحاظ اقتصادی به شدت ضعیف می کرد. سرمایه داری وابسته مدرن صنعتی، تجاری و مالی، تاجران سنتی بازار و پیشه وران را به حاشیه می راند. با میدان دادن به مداخله های گسترده خارجی ها در اقتصاد کشور، سیاست، فرهنگ و هویت دینی جامعه هم مورد هجوم قرار می گرفت، استقلال ملی و فرهنگی کشور مخدوش می شد، قوانینی مغایر با موازین احکام فقهی تصویب و اجرا می شد و موقوفات، حوزه ها، مدارس علوم دینی در کنترل دولت درمی آمدند.
این مخالفت ها باعث شد که در طول سه سال نخست دهه ۴۰ خورشیدی، سه بحران بزرگ رژیم محمدرضا پهلوی را گرفتار آشفتگی کند. این سه بحران، مسئله انجمن های ایالتی و ولایتی، انقلاب سفید و کاپیتولاسیون بودند که سبب شدند، نیروهای مذهبی به رهبری امام خمینی(ره) با رژیم پهلوی به فاز مبارزه علنی گام گذارند. مهم ترین بحرانی که محمدرضا پهلوی را سراسیمه کرد و اعتقاد او را به «کسب قدرت مطلقه» مضاعف گردانید، قیام عمومی ۱۵ خرداد سال ۱۳۴۲ بود. ازاین رو رفتار سیاسی رژیم در این سال ها، بر اعمال شدت و خشونت مبتنی بود و از این زمان به بعد تمام کارگزاران رژیم پهلوی به عاملان سیاستی تبدیل شدند که در آن فقط محمدرضا پهلوی آمر و تصمیم گیرنده بود. هر چند وی در آن مقطع توانست قدرتش را به صورت موقت تثبیت کند اما خاطره کشتار خرداد۱۳۴۲ خورشیدی آتش زیر خاکستر باقی ماند تا در فرصتی مناسب شعله ور شود.
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد استبداد و خودكامگی پهلوی مانعی در راه تحقق اصلاحات آمریكایی