آوار پارادایم سازه ای بر منابع آبی كشور
بحران آب هفت دهه است که ربطی به آسمان ندارد
برتریها: رویکرد غالب در مدیریت منابع آبی کشور دست کم طی هفت دهه گذشته رویکرد سازه ای بوده که با وجود خسارات سنگینش همچنان ادامه دارد.
اوضاع نزولات آسمانی در ایران سبب شده تا نگرانی ها در زمینه مواجهه با بحران آبی و تبعاتی مانند جولان ریزگردها، تنش های آبی، اعتراض کشاورزان و... افزایش یابد.
نمود بزرگ اوضاعی که در آن به سر می بریم حرکت دریاچه ارومیه به سمت خشک شدن است که نگاه بسیاری را در این روزهای آخر تابستان به خود دوخته است.
درباره چشم انداز نزولات آسمانی «سحر تاجبخش» رئیس سازمان هواشناسی کشور هشتم شهریورماه در گفتگو با ایرنا بیان داشت پیشبینی های فصلی از پاییز دیررَس و بارندگی اندک از اواخر آبان خبر می دهد و اگر هم بارش های سیلابی باردیگر رخ دهد سازوکاری برای جمع آوری آن وجود ندارد.
علاوه بر اوضاع اقلیمی، خیلی از کارشناسان مشکلات آبی کشور را مزمن و ساختاری می دانند. «مجید رمضانی مهریان» عضو هیات علمی گروه مطالعات محیطی، پژوهشکده تحقیق و توسعه علوم انسانی (سمت) به ایرنا گفته در این حوزه یک تعریف کلی و لازم است تا با دقت بیشتر به جزئیات وضعیت فعلی پرداخته شود. برای مثال امکان دارد در منطقه ای بارندگی کمتر از میانگین سالانه باشد ولی کمبود در بخش تأمین منابع آب احساس نشود. حتی امکان دارد عکس این مورد رخ دهد یعنی بارندگی بالاتر از میانگین بلندمدت باشد ولی کمبود آب وجود داشته باشد. همینطور امکان دارد بارندگی کمتر از میانگین بلندمدت باشد ولی با بهره کِشی از منابع آب زیرزمین، کمبودها را جبران نماییم.
رمضانی مهریان: در بخش کشاورزی هنوز روش غالب آبیاری روش غرقابی است. بودجه هایی که برای اجرای سیستم های جمع آوری و تصفیه فاضلاب یا برای اصلاح الگوی کشت در نظر گرفته می شود در مقابل بودجه های کلان پروژه های انتقال آب ناچیز است
به گفته مهریان، میان خشکسالی و خشکی باید تفاوت قائل شد. حدود ۶۵ درصد از مساحت کشور ما در اقلیم خشک واقع شده است.
در یک اقلیم خشک برابر خشکسالی غافلگیر نشویم
«حجت میان آبادی» عضو هیات علمی دانشکده کشاورزی دانشگاه تربیت مدرس در گفتگو با پژوهشگر ایرنا اظهار می دارد: هنگامی که از وضعیت منابع آبی صحبت می نماییم، باید به این نکته توجه داشته باشیم که مسئله مدیریت منابع آب، امری است که در کنار مسائل اجتماعی و سیاسی و انسانی، دارای یک سری خصوصیت های طبیعی از بین خصوصیت های مختلف همچون خشکسالی و ترسالی است؛ مسئله ای که وجود دارد اینست که خشکسالی و ترسالی جزو خصوصیت های طبیعی منابع آبی محسوب می شوند و بر مبنای چرخه طبیعت، امر لازم، ضروری و حیاتی آن هم شناخته می شوند. این مسائل یعنی خشکسالی و ترسالی هر چند سال یک مرتبه هم رخ می دهند اگر بخواهیم به وضعیت منابع آبی صرفاً بر مبنای یک، دو یا سه سال خشکسالی یا ترسالی که با سیل و بارندگی های شدید همراه می باشد، اظهار نظر نماییم، اظهارنظر صحیحی نخواهد بود و ازاین رو با عنایت به این امور ما نیازمند یک رویکرد کلان در یک بازه زمانی کلان تر هستیم که هم خشکسالی و هم ترسالی را مدیریت کند و در مقابل شوک های طبیعی مثل خشکسالی ها و ترسالی های شدید یا انسان ساز و همینطور تغییرات سیاسی-اجتماعی به صورت پایدار عمل کند.
میان آبادی پیرامون نوع رویکرد مدیریت منابع آبی در چند سال گذشته می گوید: رویکرد مدیریت منابع آب در خلال ۶ دهه اخیر، از نظر پارادایمی و مبانی نگاهی تغییر قابل ملاحظه ای نکرده است. در واقع، همان پارادایم مدیریتی و سیاست گذاری که قبل از انقلاب وجود داشت، در دوره پس از انقلاب هم مشاهده می شود. با این تفاوت که در نمودهای آنها تغییراتی بوجود آمده است. این رویکرد پس از اجرای اصل چهار ترومن (برنامه کمک های فنی آمریکا به کشورهای درحال توسعه که از ۱۹۵۱ میلادی در ایران به راه افتاد) تشدید شد و از آن با عنوان رویکرد یا «پارادایم مأموریت هیدرولیکی» نام می برند.
وی می افزاید: باور مکتب نوسازی این بود که انسان می تواند و باید بر طبیعت غلبه کند. هر چند، این مکتب در چند دهه اخیر محکوم به شکست شده است و غرب به علت تبعات محیط زیستی، اجتماعی و سیاسی اش، از آن دست کشیده است، اما متاسفانه کشورهای به طور عمده شرقی همچنان به این مکتب فکری پایبند بوده و هستند.
ادامه یک راه بی فرجام
میان آبادی اظهار می کند: طبق تفکر نوسازی، انسان بر طبیعت حاکم است و محیط زیست بعنوان اولویت دوم یا سوم شناخته می شود و ازاین رو هر قطره آبی که از دست انسان بیرون برود و به دریا بریزد، مصداق هدر رفتن است. بنابراین، تحت مکتب فکری نوسازی، سیاستی به نام مهار آب اتخاذ شد که در یک دوره به صورت بهره برداری از آب های زیرزمینی از راه موتور پمپ طبق اصل چهار ترومن و در دوره دیگر از راه سدسازی و طرح های انتقال آب نمایان شده است.
وی می گوید: در واقع این طرح ها، محصولات درختی به نام نوسازی هستند که امروزه نتایجی مانند برداشت های بی رویه، تخلیه مخازن آبی و پدیده بسیار خطرناک به نام فرونشست را به بارآورده اند. یعنی در واقع حدود ۶ دهه به طول انجامیده تا تبعات آن تفکر نوسازی دامنگیر کشور شود. ای بسا اگر ۶ دهه پیش به سیاستگذاران کشور چنین اخطار داده می شد که این موتور پمپ ها امکان دارد مسائلی امنیتی ایجاد نماید و مشکلاتی نظیر فرونشست زمین را به همراه آورد و تهدیدی برای خطوط آب، گاز و ساختمان باشند، آنها این امور را درک نمی کردند.
مهریان هم در این خصوص بیان می دارد: رویکرد غالب رویکرد سازه ای است و با وجود این که عدم کارآیی این رویکرد سال ها است آشکار شده اما همچنان ادامه دارد. راه اندازی سدهای جدید و اجرای پروژه های کلان انتقال آب در سالهای اخیر شاهد این ادعا است. این در شرایطی است که در بخش کشاورزی هنوز روش غالب آبیاری روش غرقابی است. بودجه هایی که برای اجرای سیستم های جمع آوری و تصفیه فاضلاب یا برای اصلاح الگوی کشت در نظر گرفته می شود در مقابل بودجه های کلان پروژه های انتقال آب ناچیز است.
میان آبادی: در پارادایم های جدید اصلی ترین هدف تأمین عدالت آبی به نفع کل مردم و نه فقط چند شرکت یا پالایشگاه یا ذی مدخل خاص است. پارادایم جدید در تخصیص آب به همه امور انسانی، اخلاقی و محیطی توجه می کند
چه باید کرد؟
میان آبادی در رابطه با مدیریت منابع آب در کشور می گوید: آب وضعیت طبیعی خویش را ادامه می دهد و بهتر است گفته شود آینده تفکرات انسان به کجا ختم خواهد شد و این امری است که کاملا به خود انسان بستگی دارد. باید اعتراف کرد که مشکلات درمورد منابع آب و مدیریت آن، هم امری همه جایی است، یعنی در تمامی کشورها مشاهده می شود و تنها مخصوص ایران نیست. ازاین رو، آینده قطعی و صد در صدی مشخص وجود ندارد و همه چیز بستگی به رفتار انسانها، مدیران و سیاستگذاران دارد.
به گفته این استاد دانشگاه، اگر وضع موجود به همین صورتی که هست، ادامه پیدا کند، بدون شک، اوضاع در آینده بدتر خواهد شد و مسائل سیاسی و اجتماعی در کنار ابعاد محیط زیستی دامنگیر کشور خواهد شد. به عبارتی، اگر پیش از این، درگیر مسائل محیط زیستی آب بودیم، در چند وقت اخیر گرفتار مسائل اجتماعی آن هم هستیم و اگر سیاستگذاران بر همان نگاههای غلط خود اصرار بورزند، این وضعیت ها هم تشدید خواهد شد و در نتیجه مسائل سیاسی و امنیتی هم به مسائل قبلی اضافه خواهد شد. اما اگر اصلاح صورت بگیرد و تغییر پارادایم و رویکرد رخ دهد طبیعتا این امکان وجود دارد که منابع آبی هم از این مسائل و چالش ها رهایی یابند. ازاین رو اصلا نمی توان آینده را پیش بینی نمود چونکه آینده به رفتار انسان ها بستگی دارد.
میان آبادی به راهکارهایی در این حوزه اشاره کرده و می گوید: اگر راهکار را یک تجویز و دارو در نظر بگیریم، باید بگوییم که مسئله مدیریت منابع آب، تنها از راه اصلاح پارادایم پیشین، امکانپذیر است. پارادایمی که حدود ۶۰ تا ۷۰ سال است که شکستش در دنیا ثابت شده است.
وی می افزاید: پارادایم های نوین مشارکت مردم را به دنبال دارند. مردم به دور از تصمیم گیری و اجرا نیستند بلکه با مشارکت جامعه محلی، مردم و مسئولان است که تصمیمی گرفته می شود. علت بهتر بودن وضعیت هم در گذشته به این علت بوده که در گذشته کشاورزان خویش را نسبت به اموری مثل سیل و خشکسالی مسئول می دانستند، اما مدیریت جدید خویش را مسئول نمی داند و به دنبال تغییر رویکردها با عنایت به شرایط جوی و محیطی نیست.
وی در نهایت می گوید: ازاین رو در پارادایم های جدید، لحاظ کردن ابعاد اجتماعی خیلی مهم است. ای بسا، درپارادایم نوسازی، هدف افزایش سود و درآمد است در حالیکه در پارادایم های جدید اصلی ترین هدف تأمین عدالت آبی به نفع کل مردم و نه فقط چند شرکت یا پالایشگاه یا ذی مدخل خاص است. پارادایم جدید در تخصیص آب به همه امور انسانی، اخلاقی و محیطی توجه می کند.
مهریان هم بر این باور است: مهم ترین اقدامات مقابله با بحران آب در ایران بهینه سازی مصرف آب در بخش کشاورزی همزمان با پیشگیری از توسعه بیشتر کشاورزی است. احیای منابع آب زیرزمینی و پیشگیری از خشک شدن تالاب ها و رودخانه ها باید در اولویت باشد. تا جای ممکن باید در هر سه بخش کشاورزی، خانگی و صنعت مصرف آب را کاهش دهیم تا شاید بتوانیم در چند دهه آینده تا حدودی منابع آب سطحی و زیرسطحی را احیا نماییم. همینطور وقت آن رسیده که سیاستمداران ما پدیده تغییر اقلیم را جدی بگیرند و در حوزه مدیریت ریسک بلایای در رابطه با آب نیز، رویکرد تاب آوری باید جایگزین رویکرد سازه ای شود.
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد بحران آب هفت دهه است که ربطی به آسمان ندارد