رودكی احیاگر و رهگشای شعر فارسی
رودکی سمرقندی یکی از نوابغ ادبیات فارسی در سده چهارم هجری به شمار می رفت. قبل از وی شعر فارسی کیفیت چندانی نداشت اما اشعار رودکی آغازگر راه پیشرفت ادبیات فارسی بود، او توانست شعر را از حالت ابتدایی و ساده خود بیرون آورد و احیاگر شعر فارسی شود.
عهد سامانیان یکی از مهمترین و پرثمرترین دوره های ادب فارسی و عصر ظهور ادیبان و شاعران نامدار محسوب می شود. شاهان این خاندان در احترام به میهن و بزرگداشت مراسم ملی و خصوصاً در ترویج زبان فارسی کوشش بسیاری بکار می بردند در حقیقت این برهه، دوران شکوفایی ساختارهای بزرگ فرهنگ و تمدّن اسلامی ایرانی بود و به این نظر در تشویق شاعران، نویسندگان و مترجمان تلاش بی بدیلی انجام می دادند. یکی از این شاعران که مورد توجه شاهان سامانی قرار گرفت، ابوعبدالله جعفر بن محمد رودکی سمرقندی بود.
ابوعبدالله جعفر بن محمد رودکی سمرقندی یکی از بزرگترین شاعران دوره سامانیان محسوب می شد که سال و محل تولد دقیقش معین نیست اما بواسطه اسمش عده ای زادگاهش را روستای بنج در رودک و تاریخ تولدش را ۲۰۶ قمری می دانند. از اولین روزهایی که قادر به فراگیری بود به مکتب رفت. هوش و نبوغ او، زبانزد اطرافیان بود و به خصوص در کودکی از حافظه ای قوی و ذوقی سرشار بهره داشت، به شکلی که هشت ساله بود که حافظ قرآن شد. رودکی به سبب تبحری که در سرودن شعر داشت، خیلی زود به دربار سامانیان راه پیدا کرد، او بسیار مورد توجه نصربن احمد سامانی یکی از پادشاهان سلسله سامانی قرار گرفت و به یکی از نوابغ بزرگ ادب فارسی مبدل شد به شکلی که ابوالفضل بلعمی بر این باور بود که او را در عرب و عجم نظیری نبود. از اوضاع و وضع خانوادگی اش اطلاعاتی دقیق در نیست، اما همان گونه که از اشعارش بر می آید، پدر و مادر او از اقشار طبقه پایین جامعه بودند و خود نیز دوران کودکی را به سختی می گذراند. تا پیش از رودکی شاعری دیوان شعر نداشته است، بعضی از نویسندگان همانند محمد عوفی در لباب الالباب رودکی را کورمادرزاد دانسته اند، اما برخی تنها از نابینایی او سخن گفته اند، برای نمونه سعید نفیسی با صراحت نابینا بودن رودکی را رد می کند، همین طور از آنجایی که خود وی در هیچ کجای اشعار باقی مانده اش اشاره ای به کوری خود نمی کند و تذکره نویسانی که مدعی کور بودن مادرزادی وی هستند، بیتی از خود رودکی درباره کور بودنش نگفته اند، این گفته قابل استناد تر است. البته این احتمال وجود دارد که در سالهای پایانی عمرش کور بوده باشد.(۱)
خدمات رودکی به شعر فارسی و خاصیت اشعار وی
رودکی شعر فارسی را از حالت ابتدایی و ساده خود بیرون آورد، در انواع مضامین و اقسام مختلف شعر از قبیل قصیده، غزل، مثنوی، رباعی و ترانه وارد شد و آنها را توسعه داد و نزدیک۱۰۰ هزار بیت (صد دفتر) شعر از خود به یادگار گذاشت، البته رشیدی سمرقندی تعداد اشعار وی را تا یک میلیون و ۳۰۰ هزار شعر نسبت داده است اما تعداد اشعاری که از او امروزه در دست است به هزار بیت نمی رسد. رودکی در قصیده های خود به طرح موضوعات مختلفی مانند توصیف طبیعت، حسب حال و مرثیه می پردازد، استفاده از تعابیر ساده و عدم استفاده بیش از اندازه از اغراق، همچون خاصیت های شعری او است. بدین سبب وی اولین شاعر بزرگ فارسی دری است که شعرهای زیادی سروده است. همین طور رودکی شعر را وسیله ای برای بیان اندیشه ها و تفکرات فلسفی و حکمی خویش قـرار می داد. تنوع مضامین، تأثیر کلام، انسجام، لطافت و متانت سخنان رودکی موجب شد تا اشعار وی از همان آغاز مورد توجه خیلی از شاعران و سرایندگان واقع شود و خیلی از شعرهای او را تضمین کرده یا مضامین وی را در سروده های خویش بیاورند. این شاعر نامدار چون از هشت سالگی با قرآن مانوس بود در اشعار خود از قرآن کریم و سخنان اهل بیت(ع) نهایت بهره را می برد و مفاهیم و نکات موجود در آنها را به زیبایی هرچه تمام تر در شعرهایش گنجانده است.
همچنین چون پادشاهان دوره سامانی دیدند که کلیله و دمنه پهلوی کهنه شده و امکان دارد که مردم ایران بر اثر رغبتی که بدان دارند از ترجمه عربی آن که به دست عبدالله پسر مقفع صورت گرفته بود، استفاده کنند، به ترجمه آن از تازی به نثر پارسی فرمان دادند و این کار در عهد سلطنت نصر بن احمد سامانی انجام شد و سپس به همت وزیرش ابوالفضل بلعمی، رودکی، شاعر مشهور آنرا از نثر به نظم فارسی در آورد در حقیقت مهمترین کار رودکی به نظم در آوردن کلیله و دمنه بود، بااینکه این اثر گرانبها مانند دیگر آثار و مثنوی های رودکی گم شده است و از آن جز بیت هایی پراکنده در دست نیست. این نابغه شعر فارسی، سخنی شیرین، کلامی لطیف و طبیعی و خالی از هرگونه اشکال دارد و اگر از کهنگی زبان و لهجه او که نسبت به ما امری طبیعی و نتیجه گذشت ۱۰ سده و نیم است، بگذریم باید سخن او را ساده و آسان بدانیم. بنا بر این است که او را پدر شعر فارسی می دانند.
سبک شعری رودکی، سبک غالب آن روزگار یعنی سبک خراسانی محسوب می شود. خاصیت های سبک خراسانی در شعر رودکی نمود کامل و جامعی دارد و بنا بر این می توان او را نماینده تام و تمام این سبک از شعر فارسی دانست. وی از داستان ها و موضوعات حماسی، به خوبی آگاهی داشته و با استادی و مهارت تمام توانسته است، این مساله را در شعر خود بازتاب دهد، همین طور یکی از مهارت های وی کاربرد صور خیال همچون تشبیه و استعاره در اشعار است، تصاویری که رودکی در اشعارش به کار می برد، بر خلاف شاعران دیگر سبک خراسانی، متحرک و جاندار است. در بین تصویرهای گوناگون، تشبیه مهم ترین نوع تصاویری است که رودکی بدان علاقه نشان داد. (۲)
تاثیرپذیری برجسته ترین شاعران از رودکی
رودکی اولین شاعر فارسی زبان و پدر شعر فارسی است که خیلی از شاعران از سبک شعر سرودن او پیروی کرده اند. شاعران پس از رودکی مانند دقیقی، کسائی، فرخی، عنصری، رشیدی سمرقندی و نظامی از او بعنوان استاد شاعران، سلطان شاعران یاد کردند. در حقیقت او را به جهت جایگاهش در شاعری و به سبب پیشوایی پارسی گویان و آغازکردن خیلی از انواع سروده های پارسی به حق استاد شاعران لقب داده اند. در شعر او قوه تخیل، قدرت بیان، استواری و انسجام کلام همه با هم جمع است و بنا بر این در دربار سامانیان، قدر و مرتبه ای داشت که شاعران پس از او همیشه آرزوی روزگار او را داشتند. رودکی در شعر و اندیشه حافظ تأثیرگذار بوده و بغیر از تضمین حافظ از شعر رودکی سبک شاعری و اندیشه های شاعرانه رودکی نیز در شعر حافظ دیده می شود. از همین غزل ذیل خواجه حافظ شیرازی غزلسرای بزرگ سده هشتم در استقبال از مهاجمی که احتمالاً امیرتیمور است، اینطور شعر رودکی را یادآوری کرده و دیگران را به غازی مهاجم فرا می خواند
خیز تا خاطر بدان ترک سمرقندی دهیم کز نسیمش بوی جوی مولیان اید همی
علاوه بر حافظ، مولوی نیز در خیلی از اشعارش از رودکی استقبال کرده که مهمترین آنها شعری است که مولوی در مرثیه سنایی سروده است که تقلیدی مستقیم از سروده ای از رودکی به این باخبر است.
مرد همانا که مرادی بمرد
مرگ چنان خواجه نه کاریست خرد
در جایی دیگر مولوی یکی دیگر از تنها چند واژه متن اصلی رودکی را تغییر داده که نشان از علاقه وی به اشعار رودکی دارد. رودکی در غزلی اینطور می سراید:
هرباد که از طرف بخارا به من آید/ با بوی گل و مشگ و نسیم وسمن آید
بر هر زن و هر مرد کجا بر وزد آن باد / گویی مگر آن باد همی از ختن آید
نی نی ز ختن باد چنان خوش نوزد هیچ/کان باد ه می از بر معشوق من آید
هر شب نگرانم به یمن تا تو برآیی /زیرا که سهیلی و سهیل از یمن آید
در اواخر حیات رودکی و پس از او شاعران دیگری هم در دربار سامانیان، خراسان و ماوراء النهر تربیت شدند و توجه سلاطین سامانی به آنها موجب پیشرفت کار و علاقه شاعران دیگر می شد به حدی که سده چهارم از نظر کثرت شعر و شاعر سده کم نظیری بود. بدین ترتیب باید اذعان کرد که شعر این دوره با رودکی بالیدن را آغاز کرد، کم کم شدت گرفت و شاعران بزرگ دیگری به دنبال او ظهور کردند. (۳)
بوی جوی مولیان اثربخش ترین سروده رودکی
بدون شک مشهورترین شعر و سروده رودکی که در ادب فارسی وجود دارد و روی این شعر آهنگ تولید شده، غزلی شمرده می شود که در بازگرداندن امیرنصر سامانی به بخارا سروده شد. داستان بوی جوی مولیان از این قرار بود که در یکی از سفرهای امیر که رودکی نیز با او همراه بود، منطقه ای خوش آب و هوا نظر امیر را جلب کرد و امیر فرمان داد که در آن منطقه خیمه بر پا کنند و چون که در آن مکان به امیر خوش گذشت، اقامت امیر در آن جا طولانی شد و بزرگان هم رکاب امیر ابونصر سامانی را یارای یادآوری لزوم مراجعت به بخارا نبود. پس دست به دامان رودکی شدند تا در شعری امیر را متوجه بخارا کند. ابو نصر بازگشت به بخارا را فصل به فصل عقب می انداخت که مدت چهارسال او و ملازمانش در هرات می مانند. لشکریانش که دلتنگ بخارا شده بودند به رودکی که در آن زمان نزد امیرمحتشم و مقبول القول بود، روی آورده و به او گفتند اگر هنری بورزد و شاه را به بازگشت به بخارا ترغیب کند، پنجاه هزار درم به او پاداش می دهند. رودکی نیز می دانست در این هوای لطیف نثر کارگر نیست و باید چیزی بسراید و بنوازد که از هوای هرات لطیف تر بنماید. بدین جهت غزلی می سراید، چنگ نواخته و آن تصنیف را با آواز می خواند و امیر تحت تأثیر قرار می گیرد و به بخارا بازمی گردد.
بوی جوی مولیان آید همی
یادِ یارِ مهربان آید همی
ریگ اموی و درشتی راه او
زیر پایم پرنیان آید همی
آب جیحون از نشاط روی دوست
خنگ ما را تا میان آید همی
ای بخارا شاد باش و دیر زی
میر سوی تو شادمان آید همی
میر، ماه است و بخارا اسمان
ماه سوی آسمان آید همی
میر، سرو است و بخارا بوستان
سرو سوی بوستان آید همی
آفرین و مدح و سود آید همی
گر به گنج اندر زیان آید همی
نگاهی به اشعار مثنوی پدر شعر فارسی
رودکی نماینده کامل شعر دوره سامانی و اسلوب شاعری شده بود، کامل ترین مجموعه عروض فارسی، اولین بار در شعرهای وی پیدا شد و در همین شعرهای باقی مانده، ۳۵ وزن گوناگون دیده می شود. این شعرها دارای گشادگی زبان و توانایی بیان است در مجموع می توان اظهار داشت که رودکی هشت مثنوی داشت: مثنوی کلیله و دمنه که در بالا به آن اشاره شد، رودکی این مجموعه شعر را به امیر نصر بن نوح سامانی تقدیم می کند، مثنوی سندباد نامه: پاول هرن شرق شناس آلمانی، معتقد می باشد که هشت بیت از اشعار برجای مانده از رودکی سمرقندی، مربوط به مثنوی سندباد نامه است، مثنوی مطوی موقوف از بحر سریع، مثنوی مسدس اخرب مقبوض محذوف از بحر هزج، مثنوی مسدس محذوف از بحر مضارع، مثنوی اصلم مسبغ از بحر خفیف، مثنوی مثمن مقصور از بحر متقارب، مثنوی مسدس مقصور از بحر هزج.
خاموشی
بنا بر نوشته سمعانی در کتاب الانساب، سرانجام این نابغه شعر فارسی در ۳۲۹ قمری در رودک که شهری در ناحیه سمرقند است، دیده از جهان فروبست.
منابع
۱- رجوع به شرح احوال و آثار رودکی تألیف سعید نفیسی
۲- تاریخ بخارا، أبو بکر محمد بن جعفر نرشخی (م ۳۴۸)، ترجمه أبو نصر أحمد بن محمد بن نصر القباوی، تلخیص محمد بن زفر بن عمر، ص۴
۳- صفا، ذبیح الله؛ (۱۳۸۹)، مختصری در تاریخ تحول نظم و نثر پارسی، تهران: انتشارات ققنوس، چاپ هفدهم
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد رودكی احیاگر و رهگشای شعر فارسی