در یكصد و شانزدهمین سالگرد پیروزی مشروطه خواهان بررسی شد؛
هزار و یک عامل ریز و درشت انقلاب مشروطه
برتریها: انقلاب مشروطه از دید علیرضا ملایی توانی با انگیزه مدرنیته شکل گرفت و مهم ترین دستاوردش پارلمان بود. در کنار عواملی مثل فروپاشی اقتصاد سنتی ایران، نقش آفرینی نخبگان اصلاح گر دوره قاجار، ائتلاف سه گانه روحانیان، بازرگانان و روشنفکران و... می توان به مجموعه ای از علل ریز و درشت دیگر اشاره نمود.
«مشروطه انقلابی ناتمام...» عنوان وبیناری است که به مناسبت یکصد و شانزدهمین سالگرد پیروزی انقلاب مشروطه انجام شد و در آن دکتر «علیرضا ملایی توانی» استاد پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی درباب مطالبی چون علل و زمینه های به وقوع پیوستن انقلاب مشروطه و نقش روشنفکران، روحانیان، بازرگانان، فضای بین المللی و... در این رویداد به سخنرانی پرداخت که در ادامه گزیده ای از این سخنرانی را می خوانیم:
مشروطه؛ انقلاب، نهضت یا جنبش؟
یکی از سوالاتی که در ابتدای این وبینار عنوان شد این بود که آیا اطلاق واژه انقلاب برای آن چه در ۱۴ مرداد ۱۲۸۵ به وقوع پیوست واژه مناسبی است یا خیر؟ ملایی توانی در پاسخ این سوال اظهار می دارد میان خیلی از افرادی که در مورد مشروطه سخن گفته اند اختلاف نظر وجود دارد. تعدادی از آنها از عنوان نهضت، برخی جنبش و برخی دیگر از مفهوم انقلاب برای مشروطه بهره برده اند. برای حادثه مشروطه به سبب خاصیت هایی که داشت بهتر است از واژه انقلاب استفاده نمود. گسترده ترین مفهومی که بتواند بیشترین بار معنایی یک جنبش اجتماعی- سیاسی بزرگ را در تاریخ معاصر ایران با خود همراه سازد زیبنده این رخداد بزرگ است و بدین جهت در قالب پدیده و مفهومی به نام انقلاب یا نهضت می توانیم از آن یاد نماییم.
مدرنیته؛ انگیزه ای اساسی برای مشروطه خواهان
ملایی توانی نویسنده کتاب «تکاپو برای آزادی» در ادامه به علل و زمینه هایی که موجب به وقوع پیوستن انقلاب مشروطه در ایران شد چنین می پردازد: درباره علل انقلاب ها یا جنبش ها یا نهضت ها به طور معمول جامعه شناسان سیاسی و پژوهندگان علوم سیاسی و همین طور تاریخ نگاران ۲ دسته علل؛ یک سری علت های ساختاری و یک سری علل بنیادی را شناسایی می کنند. این علل در گذر زمان یا در فاصله دورتری از انقلاب رخ می دهند و یک سری علت های نزدیک تر یا به عبارتی سری جرقه ها در آستانه انقلاب زده می شود که از ترکیب این ها پدیده ها بزرگی مثل انقلاب رخ می دهد.
در انقلاب مشروطه یک علت ساختاری- بنیادی وجود دارد که بقیه علت های دور و نزدیک و جرقه ها در پیوند با آن حادثه مهم بوده اند و آن حادثه مهم مدرنیته بود. مدرنیته مهم ترین حادثه دوران سازی بوده که جهان را از قرون وسطی و دوره ها میانه و پیشین متمایز می کند. با آمدن مدرنیته مجموعه ای از دگرگونی های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی که جهان جدید را شکل دادند به وجود آمد. این تغییرات هم در ساختار سیاسی موجب شد ما از نظم های سنتی پادشاهی خودکامه استبدادی گذر و به سمت ساختارهای سیاسی دموکراتیک حرکت نماییم. ملایی توانی: در انقلاب مشروطه یک علت ساختاری- بنیادی وجود دارد که بقیه علت های دور و نزدیک و جرقه ها در پیوند با آن حادثه اهمیت می یابند و آن علت مدرنیته است
در بُعد اجتماعی، ساختارهای جامعه پیشامدرن در هم می شکند و به سمت طبقات متوسط جدید و نیروهای اجتماعی نوظهور حرکت می کند که در نهایت از درون آن مفهومی به نام شهروندی و ملت پدید می آید. در آن جا همه عناصر جامعه دارای حق رای می شوند و می توانند در سرنوشت خود دخالت کنند.
از نظر علمی، مدرنیته موجب می شود که آن نگرش های سنتی به دانش تغییر کند و در حقیقت همه چیز قابل تحقیق کردن، قابل تجربه کردن، قابل زیر سوال بردن شود.
آن چه در غرب تحت عنوان مدرنیته تجلی پیدا کرد یک پدیده جهانی بود که نمی توانست در جغرافیای اروپا محدود و زندانی بماند و ناگزیر بود که سرازیر شود به جهان دیگر. مدرنیته سرشتی دارد که در نهایت همه ملت ها و همه اقوام در سراسر جهان تحت تاثیر قرار می دهد این به گمانم علت و علل پدیداری خیلی از انقلاب های مدرن در سراسر جهان است. البته در کنار مدرنیته که علت و انگیزه اساسی بود رشته ای از حوادث دیگر رخ داد که زمینه ها و زمینه های پیروزی انقلاب مشروطه را فراهم آورد.
تصویر فرمان مشروطیت به خط و انشای احمد قوام جنگی که به دنبال آن مشروطه آمد و تکاپوی پیام آوران جهان جدید
پارلمان مهم ترین دستاورد مشروطه بود و مهم ترین بخش از قانون اساسی مشروطه ایران هم بر مفهوم پارلمان تمرکز یافت
به گفته این استاد دانشگاه، زمینه مهم وقوع انقلاب مشروطه را پس از جنگ های ایران و روسیه می توان مشاهده کرد و آن زمان است که ایرانیان با یک واقعیت بزرگتر مواجه شدند؛ یک ملت دیگر که گویی در یک دوره تاریخی متفاوتی با ما زندگی می کنند و از چنان ظرفیت هایی برخوردار می باشند که ما از اساس از آن بی خبریم. این از یک طرف و تلاشی که برای نوسازی جامعه ایران صورت گرفت از جانب دیگر و به تدریج علت های بلندمدت انقلاب را فراهم آورد. اولین تغییرات در ساختار سیاسی را خود حکمرانان قاجاریه مانند عباس میرزا و قائم مقام ها شروع کردند و آموزش های نوین را به ایران آوردند.
به تدریج اعزام دانشجو به خارج و تاسیس روزنامه ها و تنوع آنها گسترش پیدا می کند. این عوامل سبب شد مجموعه ای از آگاهی ها از جهان جدید و شناخت ایران و موقعیت عقب مانده ای که در آنست را پدید آید و امکان مقایسه با یک جهان خارج فراهم گردد.
در کنار این، انبوهی از کتاب ها در مورد تحولات کشورهای اروپایی نوشته شد؛ این وضعیت امکان مقایسه ۲ جامعه نابرابر عقب مانده و پیشرفته را فراهم می کرد و مجموعه این ها قسمتی از آگاهی را در ایران پدید آورد. بخش مهمی از این آگاهی ها محصول فکری، فرهنگی و آموزشی بود.
ملایی توانی به نقش برجسته روشنفکران در این انقلاب اشاره می کند و از آنها با عنوان سخنگویان منتقد جامعه عقب مانده ایران دوره قاجاریه نام می برد و می گوید: روشنفکران پیام آوران جهان جدید بودند که می خواستند قسمتی از دگرگونی های جدیدی را که در جهان جدید رخ داده به ایران منتقل کنند و بنا بر این انبوهی از آثار را نوشتند.
فروپاشی اقتصاد سنتی ایران قسمتی از نارضایتی ها را پدید آورد
بازرگانان مفاهیم پیچیده روشنفکران را می گرفتند و به زبان ساده به روحانیان منتقل می کردند و روحانیان به سبب قدرت و نفوذ اجتماعی که داشتند به توده ها انتقال می دادند
دگرگونی ها اقتصادی یکی دیگر از عواملی بود که زمینه وقوع انقلاب مشروطه را فراهم آورد. ملایی توانی در تشریح این مساله می گوید: ایران کشوری بود که خصوصاً بعد از صفویه منزوی شده بود اما با انقلاب صنعتی و پیشرفت های که در داخل اروپا رخ داد ایران به تدریج از اقتصاد سنتی و محلی در پیوند با نظام جهانی اقتصاد قرار گرفت و صدور کالاهای صنعتی پیشرفته به داخل ایران، فروپاشی اقتصاد سنتی و به تبع آن نارضایتی هایی را پدید آورد. در این میان، قسمتی از طبقه بورژوازی نیرومند هم شکل گرفت که هم حاملان تمدن جدید بودند و مزایای آنرا می شناختند و هم با نیروهای موثر در جامعه ایران ارتباط داشتند و در گسترش روزنامه ها تلاش می کردند. مجموع این ها زمینه به هم پیوسته از تحولات و نارضایتی نیروهای داخل را فراهم نمود که در یک انقلاب ناپایدار و تغییر وضعیت موجود به یک جمع بندی رسیدند و در نهایت زمینه را برای انقلاب فراهم کردند.
استاد پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی می افزاید: علاوه بر مواردی که اشاره شد انبوهی از علل های ریز دیگر را می توان یافت که در به وقوع پیوستن انقلاب مشروطه نقش داشتند.
دستاورد مهم مشروطه
ملایی توانی بر این باور است که آنچه می توانست آرمان همه نیروهای معترض و منتقد را در ذیل یک مفهوم تجمیع کند عبارت بود از حاکمیت قانون و حاکمیت قانون در پارلمان تجلی می یافت. پارلمان مهم ترین دستاورد مشروطه بود و مهم ترین بخش از قانون اساسی مشروطه ایران هم بر مفهوم پارلمان تمرکز یافت.
پارلمان جایی بود که اراده و خواسته های ملت و نظارت و قانون گذاری ملت در آن تحقق پیدا می کرد بدین سبب پارلمان در مفهوم کلان به اضافه حاکمیت قانون شعارهایی بود که می توانست مجموعه اعتراضات را در چهارچوب خود بگنجاند. بدین سبب مفهوم حاکمیت قانون، پارلمان و مجلس چیزی بود که می توانست همه نیروهای معترض را ذیل خودش گردآوری کند و همه را برانگیزاند که در راه تحقق آن تلاش کنند.
در عرصه بین المللی شکست روسیه از ژاپن بر پیروزی مشروطه خواهان موثر بود البته این بدان معنا نیست که اگر فضای بین المللی نبود انقلاب مشروطه به پیروزی نمی رسید
ائتلافی سه گانه که به مشروطه انجامید
از دید ملایی توانی، تردیدی نیست سخنگویان و ایدئولوژی پردازان انقلاب مشروطه، روشنفکران بودند. آنها بودند که شناختی از مدرنیته غرب و تجربه ی از زیستن در جهان جدید را داشتند و کارکردهای نظام های دموکراتیک مدرن را از نزدیک دیده بودند اما در جامعه آن روز ایران که بیش از ۹۰ درصد مردم از خواندن و نوشتن محروم بودند طبیعتاً اجتماعی کردن این مفاهیم و برانگیختن توده ها فوق العاده کار سختی بود، بدین سبب در این مورد بازرگانان که یک قشر ثروتمند و آگاه بودند و مزایایی قانون پارلمان را از نزدیک دیده بودند و به سبب این که معتمد روحانیون و علما بودند می توانستند نقش مهمی ایفا کنند.
بازرگانان مفاهیم پیچیده روشنفکران را می گرفتند و به زبان ساده به روحانیان منتقل می کردند و روحانیان به سبب قدرت و نفوذ اجتماعی که داشتند به توده ها انتقال می دادند. این سه جریان حامل عوامل و انگیزه اصلی پدیداری انقلاب بودند. در کنار این ها، ایلات و عشایر و زمینداران ناراضی و حتی در دوران خاندان قاجار قسمتی از شاهزادگان منتقد مانند یحیی میرزا که در دوران مشروطه شهید شد، نقش مهمی ایفا کردند.
تاثیر فضای بین المللی بر پیروزی انقلاب مشروطه
در ادامه، ملایی توانی با اشاره به تحولات بین المللی که به سود مشروطه به اتمام رسید، می گوید: شکست روسیه از ژاپن تاثیر روانی بسیار مثبتی روی معترضان انقلابی ایران گذاشت. بسیاری معتقد بودند این به سبب کارآمدی نظام مشروطه بود که ژاپن داشت. دوم نقشی که بریتانیا ایفا کرد و ضربه کاری بر حاکمیت قاجاری وارد کرد که وابسته به روس ها بود و زمینه ای برای بست نشینی معترضان فراهم آورد.
البته این بدان معنا نیست که اگر فضای بین المللی نبود انقلاب مشروطه به پیروزی نمی رسید بلکه باید گفت روحانیان باتوجه به قدرت و نیروی اجتماعی که داشتند در نهایت انقلاب را به سمت یک سری تغییراتی پیش می بردند اما باید گفت تغییرات در کشورهای جهان سوم و ایران زمانی رخ داده که فضای بین المللی مساعدتر شده باشد.
منبع: برتریها
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد هزار و یک عامل ریز و درشت انقلاب مشروطه